اله_ى ب__ه ج_زئي__ات م___وج___ودات••• 43

رابط__ه ع___رش با آسم___ان ها و زمي___ن••• 45

آسم__ان هاى ح__ايل بين م__ردم و ع__رش و ظه__ور ع_رش به مردم••• 46

(440)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

زمان تجم_ع م_لائ_ك و روح پي__رام_ون ع__رش••• 48

ف_صل س_وم: دخ__ال_ت م_لائ_كه درت_دب_ي_ر••• 51

ت_دبير ام__ر و وظ_يف_ه م_لائ_ك__ه در ت_دب_ي___ر••• 51

ن_ظ_ام ت_دبي__ر م_لك_وتى••• 54

چگونگى دخالت و واسطه بودن ملائكه در تدبير••• 56

فصل چهارم: شمول تدبير••• 61

آم_يختگى خ_لقت با تدبير••• 61

ت_دبير نظام خاص اشي_اء و ن_ظام ع_ام آفرينش••• 63

تماميت تدبير••• 64

تغيي__ر تدبير••• 66

ي___ك دوره ك_ام__ل ت__دب_ير ح_ي_ات ان_س_ان ها••• 70

(441)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

ت_دبي_____ر اعم_____ال انس____ان••• 76

ت_دب_ير ت_رك_يب و خ_لق ان_سان••• 77

تدبير مراحل خلقت و رشد انسان••• 79

تدبير حيات و وسايل معاش و غايت حركت انسان••• 80

ت__دب_ير رزق ان_سان••• 84

تدبير امر ارزاق مردم••• 85

ت___دب_ي_ر آي_ات آس_م__انى و اج_____رام ف__لك___ى••• 86

ت_دب_ي__ر ت_وال_ى ش_ب و روز در خ_دم__ت انس_ان••• 90

ت__دبي__ر آفت__اب و م____اه در خ___دم_ت انس___ان••• 91

م_فه__وم م_تّص__ل و واح__د ب_____ودن ت__دبي____ر••• 93

(442)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

ف_صل پ_نجم: تق_دي_ر••• 103

مفهوم ق_در و تق_دي__ر••• 103

تفاوت خلق و تق_دي__ر••• 104

ق_در، ف_عل ع_ام اله__ى••• 106

تحليلى از مفهوم قدر و تقدير و قضا و مراحل آن••• 108

دو م_رح_ل_ه ت_ق__دي_ر••• 110

تفاوت تق_دي_ر و قضا••• 113

فصل ششم: چگ_ون_گ__ى تق_دي__ر اش_ي__اء••• 107

چگ__ونگ_ى تق_دي_ر م__وج__ود و اف_اض_ه وجود••• 107

ح_دّ و م_ق___دار وج_ود اش_ي__اء ن___زد خ_____دا••• 120

آي_ات ق_در در ق___رآن••• 122

(443)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

وض_عي_ت اش_ي_اء ق_ب_ل از ق___در و ظ_ه__ور اش_ياء ب_ه وس_يله ق__در••• 123

حركت به سوى هدف مق_دَّر••• 125

ت_قدي_ر س_الانه در شب قدر••• 127

تقدير و شرايط تحقّق آن و تفاوت زمان تقدير با زمان تحق_ق ح__ادث_ه••• 129

فصل هفتم: خزاين اشياء و تقدير و نزول آن ها••• 131

مفهوم خزاين اشياء نزد خدا و نزول و خلق

آن ها••• 131

ق_در، ت_مايز اندازه ه_اى معل_وم و مح_دود اشي_اء در زمان نزول و خلق••• 132

ق_در، خ_صوصيّت وج_ودى و ك_يفيّت خلقت غيرقابل تفكيك هر موجود••• 135

معين بودن قدر موجود قبل از وجود و ظهور قدر آن حين خلقت و نزول••• 136

تع__دّد و ح__دود خزاين اشي_اء ن_زد خداى تعالى••• 137

ن___زول ت_دري__جى و م_رح_ل___ه اى اش_ي_____اء••• 139

(444)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

خزاين الهى در كجا قرار دارند؟••• 140

خ_زاي_ن غ_يب و ع_ل_م غ_ي_ب••• 141

چگ_ونگ_ى دست_رسى عل__م انس___انى به غي_ب••• 144

نسب___ى ب______ودن غي____ب••• 145

ب_ازگش_ت آسم_ان ه_ا و زمي_ن به خ_زاين غي_ب••• 147

فصل هشتم: كت__اب مبي_ن و خ_زاي_ن غي_ب••• 149

خ___زاي_ن غي__ب و محت_وي_ات ك_ت__اب م_بي__ن••• 149

كتاب مبي_ن، برنامه هاى اوليّه نظام جهان هستى••• 151

ت_عريف ك_تاب م_بين و تفاوت آن با خزاين غيب••• 153

ق_رار گرفتن موجودات در خزاين غيب و ضبط آن در كتاب مبين••• 155

ك_ت_اب م_بين، م_رتبه واق_عي_ه اش_ياء و ت_ح_ق_ق خ_ارجى آن_ها••• 157

(445)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

ام الكتاب و كتاب هاى قابل تغيير••• 159

لوح محفوظ يا امام مبين، محل ثبت قضاهاى حتمى الهى ••• 160

م_ق_دّرات و حوادث ثبت در كتاب••• 162

ام الكت_اب و ت_غييرات در ح_كم و ق_ضاء و م_حو اث_بات••• 164

ش_م___ول ل____وح م_ح_ف____وظ••• 168

كت_اب حفي_ظ و ل__وح محف__وظ••• 171

ع_ل_م ال_ه__ى و ك_ت__اب م_بي__ن••• 173

ن_ام_ه اع_م_ال و ل_وح محف__وظ••• 175

ام___ت ه_ا و ك_ت___اب ام_ت ه__ا••• 176

ق___رآن و ل____وح م_ح_ف____وظ••• 178

قرآن و ام الكت_اب يا كتاب مكنون••• 181

(446)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

ق_رآن از وج_ود چ_ه كتاب هايى خبر داده؟••• 186

بخش دوم : مقدّرات

فص__ل اول: اراده و مشيّ___ت اله____ى••• 191

ت_ع__ري____ف اراده و م_شيّ__ت ال_ه_____ى••• 191

اراده و قض___اى اله___ى در آف___ري___نش••• 192

ت_ق_____دّم اراده ال_ه___ى ب____ر ام_____ر او••• 194

مشيّت الهى و جريان آن در شؤون زندگى••• 195

م_شيّ_ت ال_ه__ى در اي_ج_اد خ_ي_ر و ش__ر••• 200

دخالت مشيت

الهى در تغيي_ر استعداده_اى نفسانى انسان••• 203

اج_راى م_شيّت اله_ى خلاف جريان طبيعى اسباب و عوامل••• 205

م_شيّت ال_ه_ى در ع_دم ج_ل_وگ_ي_رى از ج_ن_گ و اخ_تلاف••• 208

(447)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

فصل دوم: مقدرات و شمول تقديرالهى••• 211

م_قدّرات و ن_صيب ح_يات و معاش مقدر••• 211

ت_قدير ال_هى در تأثي_ر متقابل موجودات••• 212

تقدير الهى و ميزان تأثير سببيت اسباب••• 215

تقدير مقدار و حدود ثابت اشياء نزد خدا••• 220

تقدير عوام_ل حفظ انسان••• 222

تقدير عوامل دگرگون ساز••• 226

شمول عوامل دگرگونساز••• 230

واسطه هاى تكوينى و تشريعى و شمول تغيير و دگرگونى••• 234

تق__دي_ر اله_ى و دخ___ال_ت واسط__ه ه_ا••• 239

م_ق_دّرات و ت_أثير اس_باب ظ_اهرى و درخواست ها و دعاها••• 241

(448)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

ام_داده_اى غ_يب_ى و اع_ج_از و ن_قش اسباب ظ_اهرى••• 244

ف_صل س_وم: ت_ق___دي__ر ح____وادث••• 247

ح____وادث ني____ك و ب__د و منش___أ آن••• 247

ميزان سنجش حوادث نيك و بد در ديدگاه هاى متفاوت••• 250

انتس__اب ح__وادث خوب و ب_د به خ__دا••• 253

انتس__اب ح__وادث و ج__وامع انس_انى••• 256

نق_ش انسان در اي_جاد حوادث نيك و بد••• 258

تبعيت حوادث از اعمال فردى و اجتماعى••• 260

(449)

زي_ب_اي_ى ح_وادث از ن_ظر ان_سان ال_هى••• 264

رفتار و ت_صورات ان_سان ض_عيف از ح_وادث و آينده••• 268

(450)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

آگ_اه_ى انس_ان از حادثه و م__وض__وع ع__دم پيشگي__رى••• 271

ارت_ب__اط ح_ادث_ه با ري_ش__ه ه_اى ح__ادث_ه و اه__داف آن••• 273

ارتب_اط زنجي_رى ح_وادث ع_الم در ح_ركت به سوى مع_اد••• 275

ق_وانين حاك_م بر ات_ص_ال ح_وادث و ارت_ب_اط م_وج_ودات••• 278

رابطه حادثه با علل واسباب مقتضى خود، قبل و بعدازوقوع••• 282

ارتباط حوادث با زمان و مفهوم ايام الله••• 286

تك_رار حوادث با زمان و مفهوم شب قدر••• 288

ت_ح__ول ح___وادث و ت_قل___ب اح___وال••• 290

(451)

عل__م اله_ى به م__وج__ودات و ح__وادث••• 291

دخ_ال_ت ملائك__ه در ص___دور ح__وادث••• 293

(452)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

فصل چهارم: تقدير بلاها و مصايب•••

295

مفهوم مصيبت و فقدان در مكتب الهى و رابطه آن با مالكيت الهى••• 295

مبانى اخلاق اسلامى و اعتقاد به ت_قدير و نحوه تلقى از مصايب••• 298

ن_ام_لايم_ات م_لازم خ_لقت انس_ان••• 301

ب__ازگ_شت ف_ط_رى ان_سان ب_ه خ__دا در م_ص_اي__ب••• 304

تلقى مصيبت و حسنه به عنوان رضا و خواست الهى••• 308

علم و اذن الهى در وقوع مصيبت ها••• 310

ت_قدير م_قدار م_عين و كيفي_ت ن_زول بلاهاى آسمانى••• 315

(453)

ب__لاء و م_صاي_ب ف_ردى و عمومى••• 316

ج____ن__گ و ب___لاى ع___م___وم_ى••• 318

م_قاومت در برابر بلا، مقدمه ت_رقى••• 320

(454)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

اب____زار م_ق_اوم_ت در م_ق_اب_ل ب_____لا••• 322

م_ص__اي_ب و م_عن_اى واق_ع__ى صب_ر••• 324

اب_تلائات، راه رس_يدن دوس_تان ال_هى به م_قام م_قدر••• 327

وظيف_ه صب_ر و رض_ا به قض_اى اله_ى••• 330

رابطه مستقيم مصايب عمومى با اعمال گروهى مردم••• 334

م_صيبت هاى ح_اص_ل م_حاسب_ه اع_م_ال اج_تم_اعى••• 336

تأثير گناهان در بروز مصايب اجتماعى••• 339

شمول بلاهاى اجتماعى بر مؤمن و كافر••• 341

(455)

اثر بازگشت از فساد در رفع مصايب و اصلاح جوامع••• 343

م_صالح ع_اليه مكنون در تحولات اجتماعى و جنگ ها••• 344

(456)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

فصل پنجم: تق__دي_ر و س_رن_وش_ت••• 349

س_رن_وشت و ن_يروه_ايى كه انس_ان را احاطه كرده اند••• 349

رابطه سرنوشت موجودات با كيفيت آغاز وجودى آن ها••• 352

مح_دوديت ش_ناخت ان_سان از آي_ن_ده••• 353

ع_دم آگ_اهى انس_ان از س_رن__وش_ت و آين___ده خ___ود••• 355

حكم_ت اله__ى در پنه__ان ب_ودن س_رن_وشت انس__ان ها••• 356

قبول ولايت الهى و سرنوشت محت_وم••• 358

س_رن_وش_ت و آين__ده انس_ان و ارتب__اط آن با اعم__ال••• 361

(457)

پ_ي_ش ب_ي_نى آي_ن____ده ان_س_______ان••• 363

(458)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

فصل ششم: ت_قدير م__رگ••• 365

تق_دي_ر م_رگ و مح_دوده زم___انى حي____ات انس__ان••• 365

چرا خدا مرگ را تقدير كرد؟••• 368

نظام حاكم بر زمان مرگ انسان، اجل مبهم و اجل معين••• 370

ث_بت اج_ل ه_ا در ام ال_كت_اب و در ل_وح م_حو و اث_ب_ات•••

373

اج_ل فرد، اجتم_اع و جهان••• 377

ب_____رزخ و م__راح___ل زن___دگ__ى ب_ع__د از م____رگ••• 378

فصل هفتم: ت_ق_دي_ر رزق••• 381

(459)

م_ف_ه_وم رزق در ق____رآن••• 381

رزق ه_اى ح_لال و ح__رام••• 383

رابطه رزق، خي_ر و خل_ق••• 386

(460)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

رزق ع_____ام و رزق خ____اص••• 389

مح___دود و معي_ن ب__ودن رزق••• 391

تق____دي_ر رزق و وس_ايل استف___اده از آن••• 393

دقي__ق و لطي__ف ب_ودن رزق رس_انى خ_دا••• 394

تقدير مقدار انزال رزق و احكام حرام و حلال••• 396

ن_حوه اع_طاى رزق م_وجودات••• 402

نعمت و رزق ت_حت مشيت الهى••• 405

ميزان دخالت كاردانى انسان در كسب معاش••• 407

(461)

فصل هشتم: من____اب___ع رزق••• 411

آسمان، مح____ل ن_____زول رزق••• 411

كفايت رزق براى روزى خواران••• 413

(462)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

ت_لاش معاش و كمك عوامل طبيعى••• 416

رزق انسان ها و جريان عوامل جوى••• 418

درخ___واس__ت رزق و ت__أم_ي_ن آن••• 420

ع_طا و م_نع رزق و خ_زاي_ن رحمت••• 421

فصل نهم: توزيع رزق••• 425

خ_زاي__ن ال_ه__ى و ح_كم__ت او در ت____وزي__ع رزق••• 425

فلسفه تقدير و توزيع عادلانه رزق و معارف الهى••• 426

ت_وزي_ع ث_روت و درج___ات اجتم__اعى و عل___ل آن••• 430

(463)

ب_رت__رى از ن_ظ____ر ك_يفي___ت زن____دگ__ى و رزق••• 433

ت_ن_گى و ف_راخ_ى م_عيّشت و ت_أث_ير ت_لاش ان_سان••• 436

مجموعه تفسير الميزان با حمايت مؤسسه عترت فاطمى چاپ و منتشر شده است كه بدين وسيله از مديران و كاركنان مؤسسه ياد شده تشكر و قدردانى مى شود.

مؤسسه قرآنى تفسير جوان

(464)

الْمُرْسَلينَ، الْمُعَدِّ لِقَطْعِ دابِرِالظَّلَمَةِ وَ الْمُدَّخِرِ لاِِحْياءِ الْفَرائِضِ وَ مَعالِمِ الدّينِ ،

الْحُجَّةِ بْنِ الْحَسَنِ صاحِبِ الْعَصْرِ وَ الزَّمانِ عَجَّلَ اللّهُ تَعالى فَرَجَهُ الشَّريفَ فَيا مُعِزَّ

الاَْوْلِياءِوَيامُذِلَ الاَْعْداءِاَيُّهَاالسَّبَبُ الْمُتَّصِلُ بَيْنَ الاَْرْضِ وَالسَّماءِقَدْمَسَّنا

وَ اَهْلَنَا الضُّ___رَّ فى غَيْبَتِ___كَ وَ فِراقِ___كَ وَ جِئْن_ا بِبِضاعَ_ةٍ

مُزْجاةٍ مِنْ وِلائِكَ وَ مَحَبَّتِكَ فَاَوْفِ لَنَا الْكَيْلَ مِنْ مَنِّكَ وَ

فَضْلِكَ وَ تَصَدَّقْ عَلَيْنا بِنَظْرَةِ رَحْمَةٍ مِنْكَ

اِنّا نَريكَ مِنَ الْمُحْسِنينَ

(4)

و قرآنى نمايد و آن برادر بزرگوار جناب آقاى دكتر محمد بيستونى است كه اين توفيق نصيب ايشان گرديده و ذخيره عظيم و باقيات الصالحات جارى براى آخرت ايشان هست. به اميد اين كه همه اقدامات با خلوص قرين و مورد توجه ويژه حضرت بقيت اللّه الاعظم ارواحنافداه باشد.

مرتضى مقتدايى

به تاريخ يوم شنبه پنجم ماه مبارك رمضان المبارك 1427

(6)

تفسير موضوعى ديگر نظير باستان شناسى قرآن كريم، رنگ شناسى، شيطان شناسى، هنرهاى دستى، ملكه گمشده و شيطانى همراه، موسيقى،

(8)

تف__اسي__ر گ__رافيك__ى و... بخش__ى از خ__روج_ى هاى منتشر شده در همين راستا مى باشد.

كتابى كه ما و شما اكنون در مح_ضر ن_ورانى آن هستي_م ح_اص_ل ت__لاش 30 س__اله «استادارجمند جناب آقاى سيدمهدى امين» مى باشد.ايشان تمامى مجلدات تفسيرالميزان را به دق__ت مط__العه ك__رده و پس از فيش بردارى، مطالب را «بدون هيچ گونه دخل و تصرف در متن تفسير» در هفتاد عنوان موضوعى تفكيك و براى نخستين بار «مجموعه 70 جلدى تفسير موضوعى الميزان» را ت__دوي__ن نم__وده ك__ه ه_م به صورت تك موضوعى و هم به شكل دوره اى براى ج_وان_ان عزيز ق_اب__ل استفاده كاربردى است.

«تفسير الميزان» به گفته شهيد آية اللّه مطهرى (ره) «بهترين تفسيرى است كه در ميان شيعه و سنى از صدر اسلام تا امروز نوشته شده است». «الميزان» يكى از بزرگ ترين آثار علمى علامه طباطبائى (ره)، و از مهم ترين تفاسير جهان اسلام و به حق در نوع خود كم نظير و مايه مباهات و افتخار شيعه است. پس از تفسير تبيان شيخ طوسى (م 460 ه) و مجمع البيان شيخ طبرسى (م 548 ه) بزرگ ترين و جامع ترين تفسير شيعى و از نظر قوّت علمى و

مقدمه ناشر (9)

مطلوبيت روش تفسيرى، بى نظير است. ويژگى مهم اين تفسير به كارگيرى تفسير قرآن به قرآن و روش عقل__ى و است__دلالى اس__ت. اي__ن روش در ك__ار مفسّ__ر تنها در كنار هم گذاشتن آيات براى درك معناى واژه خلاصه نمى شود، بلكه موضوعات مشابه و مشت__رك در س__وره هاى مختلف را كنار يكديگر قرار مى ده__د، تحلي__ل و مقايس__ه مى كن__د و ب__راى درك پي__ام آيه به شي__وه ت_دبّ_رى و اجته_ادى ت_وسل مى جويد.

يكى از ابعاد چشمگير الميزان، جامعه گرايى تفسير است. بى گمان اين خصيصه از انديشه و گرايش هاى اجتماعى علامه طباطبائى (ره) برخاسته است و لذا به مباحثى چون حكومت، آزادى، عدالت اجتماعى، نظم اجتماعى، مشكلات امّت اسلامى، علل عقب ماندگى مسلم__ان__ان، حق__وق زن و پ__اس__خ به شبه__ات م__اركسيس__م و ده ها موضوع روز، روى آورده و ب__ه ط__ور عمي_ق م__ورد بح__ث و بررسى قرارداده است.

شيوه مرحوم علاّمه به اين شرح است كه در آغاز، چندآيه از يك سوره را مى آورد و آيه، آيه، نكات لُغوى و بيانى آن را شرح مى دهد و پس از آن، تحت عنوان بيان آيات كه شامل مباحث موضوعى است به تشريح آن مى پردازد.

(10) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

ول__ى مت__أسف__انه ق__در و ارزش اين تفسير در ميان نسل جوان ناشناخته مانده است و بنده در جلسات ف__راوان__ى كه با دانشج_ويان يا دانش آموزان داشته ام همواره نياز فراوان آنها را به اين تفسير دري__افت__ه ام و به همين دليل نسبت به همكارى با جن__اب آق__اى سيدمهدى امي__ن اق__دام نم______وده ام.

امي__دوارم اي___ن قبي__ل ت__لاش ه__اى ق__رآن__ى م__ا و شم__ا ب__راى روزى ذخي__ره ش__ود ك__ه ب__ه ج__ز اعم__ال و ني__ات خ_الص_انه، هي_چ چي_ز ديگ_رى ك_ارس_از نخواهد بود.

دكتر محمد بيستونى

رئيس مؤسسه قرآنى تفسير جوان

تهران _ تابستان 1388

مقدمه ناشر (11)

70 عنوان مستقل به دست آمد. هر يك از اين موضوعات اصلى، عنوان مستقلى براى تهيه يك كتاب در نظر گرفته شد. هر كتاب در داخل خود به چندين فصل يا عنوان فرعى تقسيم گرديد. هر

(12)

فصل نيز به سرفصل هايى تقسيم شد. در اين سرفصل ها آيات و مفاهيم قرآنى از متن تفسي_ر المي__زان انتخ__اب و پس از تلخيص، به روال منطقى، طبقه بندى و درج گرديد، به طورى كه خواننده جوان و محقق ما با مطالعه اين مطالب كوتاه وارد جهان شگفت انگيز آيات و معارف قرآن عظيم گردد. در پايان كار، مجموع اين معارف به قريب 5 هزار عنوان يا سرفصل بالغ گرديد.

از لح__اظ زم__انى: كار انتخاب مطالب و فيش بردارى و تلخيص و نگارش، از اواخ__ر س__ال 1357 ش__روع و ح__دود 30 س__ال دوام داشت__ه، و با توفيق الهى در ليالى مب__اركه قدر سال 1385پايان پذيرفت__ه و آم__اده چ__اپ و نش__ر گ_ردي_ده است.

ه__دف از تهيه اين مجموع__ه و نوع طبقه بندى مطالب در آن، تسهيل مراجعه به شرح و تفسير آيات و معارف قرآن شريف، از جانب علاقمندان علوم قرآنى، مخصوصا محققين جوان است كه بتوانند اطلاعات خود را از طريق بيان مفسرى بزرگ چون علامه فقيد آية اللّه طباطبايى دريافت كنند، و براى هر سؤال پاسخى مشخص و روش__ن داشت___ه باشن__د.

مقدمه مؤلف (13)

سال هاى طولانى، مطالب متعدد و متنوع درباره مفاهيم قرآن شريف مى آموختيم اما وقتى در مقابل يك سؤال درباره معارف و شرايع دين مان قرار مى گرفتيم، يك جواب مدون و مشخص نداشتيم بلكه به اندازه مطالب متعدد و متنوعى كه شنيده بوديم بايد جواب مى داديم. زمانى كه تفسير الميزان علامه طباطبايى، قدس اللّه سرّه الشريف،

ترجمه شد و در دسترس جامعه مسلمان ايرانى قرار گرفت، اين مشكل حل شد و جوابى را كه لازم بود مى توانستيم از متن خود قرآن، با تفسير روشن و قابل اعتمادِ فردى كه به اسرار مكنون دست يافته بود، بدهيم. اما آنچه مشكل مى نمود گشتن و پيدا كردن آن جواب از لابلاى چهل (يا بيست) جلد ترجمه فارسى اين تفسير گرانمايه بود. لذا اين ضرورت احساس شد كه مطالب به صورت موضوعى طبقه بندى و خلاصه شود و در قالب يك دائرة المع__ارف در دست__رس همه دين دوستان قرارگيرد. اين همان انگيزه اى ب_ود ك_ه م_وجب تهيه اين مجل__دات گ__رديد.

بديهى است اين مجلدات شامل تمامى جزئيات سوره ها و آيات الهى قرآن نمى شود، بلكه سعى شده مطالبى انتخاب شود كه در تفسير آيات و مفاهيم قرآنى، علامه بزرگوار

(14) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

به شرح و بسط و تفهيم مطلب پرداخته است.

اص__ول اي__ن مط__ال__ب با ت__وضي__ح و تفصي__ل در «تفسير الميزان» موجود است ك__ه خ_وانن__ده مى تواند براى پى گيرى آن ها به خود الميزان مراجعه نمايد. براى اين منظور مستند ه__ر مطل__ب با ذك__ر شم__اره مجل__د و شماره صفحه مربوطه و آيه م_ورد استناد در هر مطلب قيد گرديده است.

ذكراين نكته لازم است كه چون ترجمه تفسيرالميزان به صورت دومجموعه 20 جلدى و 40جلدى منتشرشده بهتراست درصورت نيازبه مراجعه به ترجمه الميزان، بر اساس ترتيب عددى آيات قرآن به سراغ جلد موردنظر خود، صرف نظراز تعداد مجلدات برويد.

و مقدر بود كه كار نشر چنين مجموعه آسمانى در مؤسسه اى انجام گيرد كه با ه__دف نش__ر مع__ارف ق__رآن ش__ري_ف، به صورت تفسير، مختص نسل جوان، تأسيس شده باشد، و استاد مسلّم، جن__اب آق_اى دكت_ر محم__د بيستونى، اصلاح و

تنقي__ح و نظ__ارت هم__ه ج__انب_ه بر اين مجم__وعه ق_رآنى شريف را به عه__ده گي__رد.

مؤسسه قرآنى تفسير جوان با ابتكار و سليقه نوين، و به منظور تسهيل در رساندن

مقدمه مؤلف (15)

پيام آسمانى قرآن مجيد به نسل جوان، مطالب قرآنى را به صورت كتاب هايى در قطع جيب__ى منتش__ر مى كن__د. اي__ن ابتك__ار در نش__ر همي__ن مجل__دات ني__ز به كار رفته، ت__ا مط__الع__ه آن در ه__ر ش__راي__ط زم__ان__ى و مك__انى، براى ج__وانان مشتاق فرهنگ الهى قرآن شريف، ساده و آسان گردد...

و ما همه بندگانى هستيم هر يك حامل وظيفه تعيين شده از جانب دوست، و آنچه انج__ام ش__ده و مى ش_ود، همه از جانب اوست !

و صلوات خدا بر محمّد مصطفى صلى الله عليه و آله و خاندان جليلش باد كه نخستين حاملان اين وظيفه الهى بودند، و بر علامه فقيد آية اللّه طباطبايى و اجداد او، و بر همه وظيفه داران اين مجموعه شريف و آباء و اجدادشان باد، كه مسلمان شايسته اى بودند و ما را نيز در مسي__ر شن__اخت اس_لام واقعى پرورش دادن_د!

ليله قدر سال 1385

سيد مهدى حبيبى امين

(16) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

با يكديگر غرض مختل نشود.

(19)

وق_تى مى گ_وين__د «ت_دبي_ر من_زل» معن_ايش اي_ن است ك_ه ام_ور خانه را و تصرفاتى كه مربوط به آن است منظم نمود، به طورى كه وضع آن رو به صلاح گذاشت و اه_ل آن از ف_واي_د مطل_وب آن ب_رخ_وردار شدند.

تدبير امر عالم هم به اين معناست كه اجزاء آن را به بهترين و محكم ترين نظم منظم سازد، به طورى كه هر چيزى به سوى غايت مقصود از آن متوجه گشته سير كند. همين آخرين كمالى است كه مخصوص به اوست و منتهى درجه و اجل مسمايى است كه به سوى آن گسيل شده، هم چنين روبرهم آن را با نظمى عام و عالمى منظم سازد، به طورى كه سراپاى عالم هم متوجه غايت كلى خود كه همان رجوع و بازگشت به خداست بشود و در نتيجه بعد از دنيا آخرت هويدا گردد.(1)

1- المي_________زان ج 22، ص 168.

(20) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

(21)

«تدبير عبارت است از خلقت بعد از خلقت،» اما خلقت هر چيزى با رعايت خلقت هاى قبل و بعد آن، كه چون تك تك هر ايجادى در نظر گرفته شود خلقت است و چون رابطه و اتصال بين همه خلقها در نظر گرفته شود تدبير، پس تدبير، چيزى سواى خلقت نيست.

و چون خلقت و صنع همه به خداى تعالى منتهى مى شود و اين منتهى شدنش ضرورى و غير قابل انكار است، لاجرم تدبير هم منتهى به اوست و به هيچ وجه نمى شود به غير اويش دانست و غير خداى تعالى هر چه هست مخلوق خدا و قائم به خدا و مملوك اوست، خودش مالك هيچ نفعى و ضررى نيست و محال است كه قائم بغي__ر او ب__اش_د و آن غي__ر، مستق__ل در ت_دابي_ر او و مستغن_ى از خ_دا ب_اش_د و اين هم_ان معن_اى ح_ق ب_ودن و ب_ازيچ__ه نب__ودن و ج__دّ ب__ودن و شوخى نبودن خلقت است.(1)

1- المي___زان ج 31، ص 211.

(22) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

چيز در تدبير و سررشته دارى هيچ يك از كارهاى الهى نمى تواند وساطت يعنى شفاعت كند مگر آن كه خدا اجازه دهد زيرا سبب اصلى منحصرا اوست و بجز او هيچ چيز ديگر بالاصاله سبب نيست و همه اسباب مادون او

سبب هايى هستند كه به واسطه او «سبب» شده اند و شفيعان و واسطه هايى هستند ك_ه ب_ا اذن او واس_ط_ه و شفي_ع ش_ده ان_د.

حالا كه حقيقت اين است پس فقط خدا پروردگار شماست و تنها او كارهاى شم__ا را ت_دبي_ر مى كند. (1)

اشعار است به اين كه مراد به سماء مقام قربى است كه زمام همه امور بدان جا منتهى مى شود، نه آسمان كه به معناى جهت بالا و يا ناحيه اى از نواحى عالم جسمانى است، براى اين كه قبلاً فرمود: «تدبير امر مى كند از آسمان تا زمين»

مقام نزول و عروج تدبير (25)

(5 / سجده) و آنگاه فرمود: «سپس به سوى او عروج مى كند،» (5 / سجده) پس معلوم مى شود عروج به سوى او از همان طريقى است كه از آن نازل شده و در آيه، غير از علوى كه به تعبير آسمان آمده و پايينى كه از آن به ارض تعبير كرده و نزول و عروج چيز ديگرى نيامده است. پس قهرا نزول از سماء و عروج به سوى خدا مى فهماند كه م_راد ب__ه سم__اء مق__ام حض__ور اس__ت، ك_ه ت_دبي_ر ام_ر از آن مقام صادر مى شود.

و ي__ا م__راد اي__ن اس__ت كه م__وط__ن و مح__ل ت__دبي__ر ام__ور زمينى آسمان است و خدا كه محيط به هر چيز است تدبير زمي_ن را از آن م_وط__ن ن__ازل مى كن__د.(1)

1- المي___زان ج 32، ص 79.

(26) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

مراد به آن ظرفى خواهد بود كه اگر مقدار حركت حوادث زمين_ى با آن تطبي_ق ش_ود ه_زار س_ال از سال ه_ايى كه ما مى شم__اري_م خ_واه_د ش_د.

و ام__ا اين كه اين مق__دار آي__ا مق__دار ن__زول و مك__ث و عروج است يا مقدار نزول

ظرف زمانى تدبير (27)

و عروج روى هم است، بدون مكث و يا مقدار هر يك از اين دو است و ي__ا تنها مقدار خود عروج است، احتمالاتى است كه آي__ه: «ملائكه و روج به سوى او بالا مى روند در روزى كه مق__دارش پنج__اه ه__زار سال است.» (4 / معارج) مؤيد احتمال اخير است، چون مدت ن__امب__رده را تنه__ا م__دت ع__روج مع__رفى مى كن_____د.

آنگاه بنا به فرضى كه ظرف هزار سال قيد عروج باشد، آيا منظور از عروج مطلق عروج حوادث به سوى خداست، يا تنها عروج آن ها در روز قيامت است و مقدار هزار سال هم طول مدت قيامت است و اگر در آيه سوره معارج مقدار آن را پنجاه هزار سال خوانده، چون مربوط به كفار است، تا به خاطر كفرشان مشقت بيشترى بكشند، ممكن هم هست بگوييم مقدار هزار سال مربوط به يكى از مواقف روز قيامت است و مقدار پ_نجاه ه_زار سال م_قدار و طول مدت پنجاه موقف است.

(28) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

از اين هم كه بگذريم احتمالات ديگرى در خصوص هزار سال است، كه آيا تحديدى است حقيقى و يا مراد صرف زياد جلوه دادن مدت است.

به طورى كه ملاحظه فرموديد آيه شريفه احتمالهاى زيادى را تحمل مى كند و با همه آن ها مى سازد، ولكن از همه آن ها نزديك تر به ذهن اين است كه كلمه «فى يَوْمٍ» قيد باشد

براى «ثُمَّ يَعْرُجُ اِلَيْهِ» مراد به روزى كه امر يكى از پنجاه موقف را عروج مى كنند، روز قيامت باشد. (و خدا داناتر است).(1)

1- المي___زان ج 32، ص 80.

ظرف زمانى تدبير (29)

(30)

تا مردم از شنيدن آن متوجه نقطه اى شوند كه مركز تدبير امور مملكت و اداره شؤون آن است.

جوامع مترقى دنيا اعمال جزئى را تقسيم نموده و زمام هر قسمتى را به يك كرسى و يا يك اداره مى سپارند، آن گاه آن كرسى ها و آن دواير را نيز به شعبه هايى تقسيم بندى نموده باز زمام شعبه هر قسمتى را به يك كرسى مافوق مى دهند و اين روش را از پايين به بالا ادامه داده تا زمام و سر نخ تمامى شؤون كشور را در يك جا متمركز ساخته آن را به دست شخص واحدى كه در بحث ما صاحب عرش ناميده مى شود بسپارند. وقتى كه يك امرى از ناحيه صاحب عرش صادر مى شود در كمترين وقتى به جميع كرسى هاى مملكتى رسيده و در هر اداره اى به شكل مناسب با آن اداره متشكل

عرش كجاست؟ و چه نقشى در تدبير دارد؟ (33)

شده كرسى نشين آن اداره از آن امريه درس و دستور مخصوص مناسب با ك__ار خ__ود را م__ى گي_رد.

اين مثال را زديم تا خواننده از اين نظام كه نظامى است اعتبارى و قراردادى پى به نظام تكوين ببرد، چه اگر در نظام تكوين دقيق شويم خواهيم ديد كه آن نيز همينطور است، يعنى حوادث جزئى عالم منتهى به علل و اسباب جزئى است و آن اسباب منتهى و مستند به اسباب كلى ديگرى است، همچنين تا همه منتهى به ذات خداى سبحان شود، با اين تفاوت كه صاحب عرش در مثالى كه زديم خودش در كرسى هاى پايين و بالا سر صاحبان كرسى و حاضر در نزد يك يك افراد نيست، به خلاف خداى سبحان كه با همه و محيط بر همه است،

چون مالكيت خداى سبحان حقيقى و مالكيت صاحب عرش در مثال ب__الا اع__تب____ارى اس__ت.(1)

1- المي___زان ج 15، ص 204.

(34) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

و تقدير در نظام آفرينش

است براى استوى بر عرش، پس عرش همان طورى كه مقام تدبير عام عالم است و جميع موجودات را در جوف خود جاى داده و همچنين مقام علم نيز مى باشد. و چون چنين است قبل از وجود اين عالم و در حين وجود آن و پس از رجوع مخلوقات به سوى پروردگار نيز محفوظ هست، هم چنان كه آيه: «حافّينَ مِنْ حَوْلِ الْعَرْشِ» (75 / زمر) محفوظ بودن آن را حتى در قيامت و آيات مربوط به خلقت آسمان ها و زمين، موجود ب__ودن آن را مق__ارن ب__ا وج__ود ع__ال__م و آي__ه: «وَ هُ__وَ الَّ__ذى خَلَقَ السَّمواتِ وَالاَْرْضَ فى سِتَّةِ اَيّامٍ وَ كانَ عَرْشُهُ عَلَى الْمآءِ،» (7 / هود) موجود بودنش را قبل از خلق_ت اين ع_الم مى رساند.(1)

1- المي___زان ج 15، ص 219.

عرش، مقام تدبير عام عالم (37)

را هشت نفر بالاى شانه خود حمل مى كنند،» (17 / حاقه) و آيه: «وَ تَرَى الْمَلائِكَةَ حافّينَ مِنْ حَوْلِ الْعَرْشِ - و فرشتگان را مى بينى كه عرش را احاطه كرده اند،» (75 / زمر) نيز دلالت بر اين معنا دارند، چه از ظاهر اين آيات بر مى آيد عرش حقيقتى است از حقايق خارجى. معنايى را كه ما براى كلمه عرش كرديم و گفتيم اين كلمه به معناى مقامى است موجود كه جميع سرنخ هاى حوادث و امور در آن متراكم و جمع است از آيه «ثُمَّ اسْتَوى عَلَى الْعَرْشِ يُدَبِّرُ الاَْمْرَ ما مِنْ شَفيعٍ اِلاّ مِنْ بَعْدِ اِذْنِهِ،» (3 / يونس) به خوبى استفاده مى شود، چه اين آيه استواى بر عرش را به تدبير امور تفسير كرده و از وجود چنين صفتى براى خ_داى تع_الى خب_ر مى دهد.(1)

1- المي_____زان ج 15، ص 215.

وجود واقعى عرش (39)

صادر مى شود، اوامر و احكامى

(40) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

كه تدبير امور عالم مى كنند و نيز آن ملائكه اى كه پيرامون عرشند، يعنى مقربين از ملائكه مى باشن_د، چني_ن و چن_ان مى كنند.»(1)

(42) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

و تقدير در نظام آفرينش

از جلو چشم و بصيرت مردم كشف غطاء مى شود و پرده ها كنار زده مى شود و در همان روز است كه به دست خدا آسمان ها درهم پيچيده مى گردد و عرش خدا براى مردم هويدا مى شود، آن روز براى همه روشن مى شود كه تنها مالك بر هر چيز او بوده و ملكى جز ملك او نيست، در چنين روزى او در بين مردم حكم مى كند.

بنابراين مراد به درجات بيان درجاتى است كه از آن جا به سوى عرش خدا بالا مى روند و آن وقت جمله «رَفيعُ الدَّرَجاتِ ذُوالْعَرْشِ» كنايه استعارى است از بلندى عرش ملك خدا، از افق خلق و غايب بودن آن قبل از قيامت از خلق، آن هم غايب بودن به درج___اتى ب__س رفي__ع و مس__افت_ى ب_____س دور.(1)

1- المي___زان ج 34، ص 186.

آسمان هاى حايل بين مردم و عرش (47)

از كار افتادن آن ها و بطلان روابطى است كه در دنيا بين اسباب و مسببات برقرار بود، آن روز تمام موجودات به سوى خداى عزوجل بر مى گردند و هر موجودى در معرج خود به سوى او

(48) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

رجوع مى كند و همه ملائكه پيرامون عرش پروردگارشان را فرا مى گردند و صف مى كشند، هم چنان كه فرمود:«وَ تَرَى الْمَلائِكَةَ حافّينَ مِنْ حَوْلِ الْعَرْشِ - ملائكه را مى بينى كه پيرامون عرش را فرا گرفته اند،» (75 / زمر) و نيز فرموده: «يَوْمَ يَقُومُ الرُّوحُ وَالْمَلائِكَةُ صَفّا - روزى كه ملائكه و روح به صف مى ايستند.» (38 / نبأ) و از ظاهر كلام چني__ن ب__ر مى آي__د كه م__راد ب__ه روح آن روحى است كه در آيه شريفه «قُلِ الرُّوحُ مِ__نْ اَمْرِ رَبّى،» (85 / اسراء) از امر خودش خ_وانده و اين روح غي__ر م__لائكه است.(1)

1- المي______زان ج 39، ص 130.

زمان تجمع ملائك و روح پيرامون عرش (49)

(50)

كه در انطباقش با ملائكه روشنتر از ديگران است صفت «فَالْمُدَ بِّراتِ اَمْرا» است، كه در آن مسأله تدبير بدون قيد و به طور مطلق آمده است، پس مراد به آن تدبير همه عالم است. و از سوى ديگر مطلق ت_دبير ه_م كار م_طلق ملائكه است، پس ق_هرا مراد به م_دبرات مطل_ق ملائكه خواهد بود.

از ترتيب آيات اول سوره مى فهميم تدبير، فرع بر سبق و سبق فرع بر سبح است و اين به ما مى فهماند سنخيتى در معانى منظور نظر آيات سه گانه است، پس مدلول اين سه آيه اين است كه ملائكه تدبير امر مى كنند، اما بعد از آن كه به سوى آن سبقت جسته باشند و به سوى آن سبقت مى جويند، اما بعد از آن كه هنگام نزول به سوى آن سرعت

(52) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

مى گيرند، پس نتيجه مى گيريم مراد به سابحات و سابقات و مدبرات همان ملائكه است به اعتبار نزولشان به سوى تدبيرى كه مأمور بدان شده اند.

پس آيات سه گانه همان معنايى را مى رساند كه آيه زير در مقام افاده آن مى فرمايد: «لَهُ مُعَقِّبتٌ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ، وَ مِنْ خَلْفِه، يَحْفَظُونَهُ مِنْ اَمْرِ اللّهِ - براى انسان دنبالگيرانى از جلو و از پشت سر است، كه او را مى پايند و از امر خدا حفظ مى كنند.» (11 / رعد) پس ملائكه با تمام اشياء سر و كار دارند، با اين كه هر چيزى در احاطه اسباب است و اسباب درباره وجود او و عدمش و بقايش و زوالش و در مختلف احوالش با يكديگر نزاع دارند، پس آنچه خداى تعالى درباره آن موجود حكم كرده و آن قضايى كه او

درباره آن موجود رانده و حتمى كرده، همان قضايى است كه فرشته مأمور به تدبير آن موجود به سوى آن مى شتابد و به مسؤوليتى كه به عهده اش واگذار شده مى پردازد و در پرداختن

تدبير امر و وظيفه ملائكه در تدبير (53)

به آن از ديگران سبقت مى گيرد و سببيت سببى را كه مطابق آن قضاء الهى است تم_ام نم_وده و در نتيج_ه آنچ__ه خ__دا اراده ف__رم__وده واق__ع مى ش__ود. (دق_ت فرماييد).(1)

ع__ال__م م__اده به خود مى گيرند ... و در اين آيات اشاره است به نظ__امى كه ت_دبي_ر ملكوتى در هنگام حدوث حوادث دارد.(1)

1- المي___زان ج 40، ص 17.

نظام تدبير ملكوتى (55)

مادى دارد، دليلش همين آيات اول س__وره م__ورد بح__ث است، كه به طور مطلق ملائكه را نازعات و ناشطات و سابحات و سابقات و مدبرات خ_وان_ده كه بيانش گذشت.

و همچنين دليلش آيه زيراست كه مى فرمايد: «جاعِلِ الْمَلئِكَةِ رُسُلاً اُولى اَجْنِحَةٍ مَثْنى

چگونگى دخالت و واسطه بودن ملائكه در تدبير (57)

وَ ثُلاثَ وَ رُباعَ،» (1 / فاطر) كه از آن به خاطر مطلق بودنش فهميده مى شود كه ملائكه خلق شده اند براى همين كه واسطه باشند ميان خدا و خلق و براى انفاذ امر او فرستاده شوند. همان امرى كه در آيه «بَلْ عِبادٌ مُكْرَمُونَ لا يَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِاَمْرِه يَعْمَلُونَ» (26و27/انبياء) وآيه: «يَخافُونَ رَبَّهُمْ مِنْ فَوْقِهِمْ وَيَفْعَلُونَ مايُؤْمَرُونَ» (50/ نحل) از آن سخ_ن گفت_ه و همچني_ن ب_ال ق_رار دادن ب_راى ملائكه اش_اره ب_ه همي_ن وساطت است.

پس ملائكه جز وساطت بين خداى تعالى و خلق او و انفاذ دستورات او در بين خلق، پُستى و كارى ندارند و اين بر سبيل تصادف و اتفاقى نيست، كه مثلاً خداى تعالى گاهى اوامر خود را به دست ايشان جارى سازد و گاهى مثل همان امر را بدون وساطت ملائكه خودش انجام دهد، خير چنين نيست، چون در سنت خ_داى تعال_ى ن_ه اخ_تلافى ه_ست و ن_ه ت_خلفى.

(58) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

از جمله وساطت هاى آن ها يكى اين است كه بعضى از ملائكه مقام بلندترى دارند و امر خداى تعالى را گرفته به پايين تر خود مى رسانند و در تدبير بعضى امور پايين تر خود را مأمور مى كنند و اين در حقيقت توسطى است كه دارنده مقام بلندترين بين خدا و بين پايين ترين آن دارد، مثل توسطى كه ملك الموت در مسأله قبض ارواح دارد و پايين تر خ__ود

را م__أم__ور به آن مى كن__د. خداى تعالى از خود آنان حك__ايت كرده كه گفته اند: «وَ ما مِنّااِلاّ لَهُ مَقامٌ مَعْلُوم،» (164/صافات) و نيزفرموده: «مُطاعٍ ثَمَّ اَمينٍ.» (21 / تكوير)

و اين كه خ__داى تع__الى م__لائك__ه را واسطه بين خدا و حوادث دانسته و يا بگو ملائكه را اسبابى معرفى كرده كه حوادث مستند به آن است، منافات با اين معنا ندارد كه حوادث مستند به اسب__اب ق__ريب__ه و م__ادى نيز باشد، براى اين كه اين دو استناد و اين دو جور سببيت در ط__ول همن__د، نه در عرض هم، به اين معنا كه سبب قريب علت پي__داي__ش ح_ادث__ه اس__ت و سب__ب ب_عيد عل____ت پ_يداي__ش س_ب__ب ق_ري__ب اس__ت.

چگونگى دخالت و واسطه بودن ملائكه در تدبير (59)

هم چنان كه منافات ندارد كه در عين اين كه حوادث را به آنان مستند كنيم به خداى تعالى هم مستند بسازيم و بگوييم تنها سبب در عالم خداى تعالى است چون تنها رب عالم اوست، براى اين كه سببيت طولى است نه عرضى و استناد حوادث به ملائكه چيزى زايد بر استناد آن ها به اسباب طبيعى و قريبش ندارد و خداى تعالى استناد حوادث به اسباب طبيعى و ظاهرى اش را تصديق كرده، همان طور كه استناد آن به م_لائك_ه را قب__ول دارد.(1)

1- المي___زان ج 40، ص 18.

(60) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

جهت خداى سبحان در كلام عزيزش هر جا در صدد اثبات توحيد در ربوبيت و الوهيت و يا بگو ابطال مسلك شرك بر مى آيد، بين خلقت و تدبير جمع مى كند و به اين نكته اشاره مى كند: كه تدبير خارج از

(61)

خلقت نيست، بلكه به يك معنا همان خلقت است، هم چنان كه خلقت به يك معنا همان تدبير است و با اين بيان است كه احتجاج عليه شرك تمام مى شود و به مشركين كه معتق__دن__د تدبير عالم واگذار به ارباب شده، مى فهماند كه تدبير نيز مانند خلقت منحصر در خ__داى ت_عالى اس_ت.

جمله «خَلَ_قَ اللّهُ السَّمواتِ وَ الاَْرْضَ بِالْحَقِّ،» اشاره است به مسأله خلقت و جلمه «بِالْحَقِّ» اشاره است به مسأله بعث و قيامت، چون خلقت وقتى به حق و غير باطل است كه غرض و غايتى در آن باشد و خلقت به سوى آن غرض سوق داده شود و اين همان بع__ث است، ك__ه خ__داى تعالى درباره اش فرموده: «وَ م__ا خَلَقْنَ__ا السَّم__واتِ وَ الاَْرْضَ وَ م__ا بَيْنَهُما باطِلاً.» (27 / ص)(1)

1- المي____________زان ج 34، ص 57.

(62) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

اين معنا كه آن كسى كه تدبير

تدبير نظام خاص اشياء و نظام عام آفرينش (63)

موجودات و هدايت آن ها منسوب و منتهى به اوست، همان كسى است كه موجودات را ايجاد كرده، پس هر موجودى و هر صفت وجود منتهى به او و قائم به وجود اوست. پس معلوم شد كه كلام مورد بحث يعنى جمله «الَّذى اَعْطى كُلَّ شَىْ ءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدى،» مشتمل بر برهانى است كه ربوبيت منحصره را براى خداى تعالى اثبات مى كند، چون خلقت موجودات و ايجاد آن ها فرع اين است كه مالك وجود آن ها باشد - چون م_وج_ودات ب_ه وج_ود ق_ائمن_د - و نيز مالك تدبير آن ها بوده باشد.(1)

اين كه تنها اوست كه به روابط بين موجودات آگاه است، چون او موجودات و روابط آن ها را آفريده و اما بقيه اسباب و علل و مخصوصا علل و اسبابى كه از صاحبان عقلند هرچند كه دخل و تصرف و علمى دارند، لكن هرچه دارند و آن را مورد استفاده قرار مى دهند خود مرتبه اى است از شؤون علم الهى و هرچه تصرف دارند خود شأنى است از شؤون تصرفات الهى و نحوه اى است از انحاء تدابير او، پس ديگر كسى نمى تواند به

تماميت تدبير (65)

خود اجازه دهد برخلاف اراده خداى سبحان و تدبير جارى در مملكتش قدمى بردارد و اگر برداشت همان از تدبير خداست.(1)

و آن اين است كه عوض شدن تدبيرى به تدبيرى ديگر نيز به اذن خود اوست، چه شفاعت عبارت است از اين كه شفيعى بين خداى پذيراى شفاعت و بين امر مورد شفاعت واسطه شود تا مجراى حكمى از احكام او تغيير يافته و حكم ديگرى بر خلاف آن جارى شود، مثلاً آفتاب بين خدا و زمين واسطه مى شود تا ظلمتى را كه برحسب اقتضاى نظام عام بايد زمين را فرا گيرد از بين برده در عوض زمين را به نور خود روشن سازد، سقف و يا سايبان نيز واسطه مى شود تا نورى را كه بر حسب تابش جهانى آفتاب بايد بر فلان قسمت از زمين بتابد از بين برده و

تغيير تدبير (67)

آن جا را سايه بيندازد و همچنين وقتى اين شفاعت هم به اذن خود او بوده باشد پس جميع تدابير جارى در عالم از خود او خواهد بود، حتى هر وسيله اى كه براى ابطال تدبير و تغيير مجراى حكمى از احكام او اتخاذ شود چه وسايل تكوينى و چه وسايلى كه انس__ان آن را ب__ه منظ__ور ف__رار از حك__م اسباب الهى به كار مى اندازد همه از تدابير خود او مى باشد.

بنابراين اگر مى بينيم از موجودات پست از جهت قصورى كه در استعداد آنهاست عصيان ورزيده و پذيراى صور زيبا و مواهب عالى نيستند بايد بدانيم كه همين عصيان آن ها عين اطاعت و اين رد از آن ها عين قبول است و اين امتناعى كه از تربيت دارند عين تربيت است، مثلاً اگر مى بينيم انسان به خاطر جهلى كه دارد در برابر پروردگار خود طغيان و سركشى مى كند همين استنكافش از خضوع در برابر خدا نيز

انقياد و تسليم شدن در برابر حكم اوست و اگر انسان به خيال خود، با خداى خود مكر كرده همين

(68) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

مكرش عين گرفتار مكر خدا شدن است، هم چنان كه فرموده: «وَ ما يَمْكُرُونَ اِلاّ بِأَنْفُسِهِمْ وَ ما يَ_شْعُرُونَ.» (123 / انعام)

پس اين كه فرمود: «ما مِنْ شَفيعٍ اِلاّ باِذْنِهِ» دلالت دارد بر اين كه شفاعت شفعا و همچنين هر سبب مخالفى كه حايل شود بين تدبير الهى و بين مقتضيات آن از جهت ديگ__رى ك__ه عب__ارت ب_اش_د از اذن، باز ت__دبي_ر الهى به شمار مى رود. (دقت فرماييد).

در حقيقت اسباب متخالف و متزاحم مانند دو كفه ميزانند كه يا اين آن را بلند مى كند و آن اين را پايين مى آورد و يا بعكس و اختلافى كه در آن دو مشاهده مى شود عين ات_ف___اق و دس_ت ب__ه دس_ت ه___م دادن ب_راى ك_مك به تش_خي_ص ت_رازودار است.(1)

1- المي__________زان ج 15، ص 216.

تغيير تدبير (69)

اوس__ت.

مضامين آيات سه گانه همه به هم مترتب است و هر يك مترتب بر ماقبل خويش است، چه انشاء سمع و بصر و فؤاد، همان حس و عقل انسانى كه جز با حيات و زندگى م__ادى و سك__ونت در زمي__ن تا م__دت__ى معي__ن صورت نمى گيرد و آنگاه بازگشت ب__ه س__وى خ__دا كه آن هم مت__رت__ب بر زن__دگى و م__رگ است، لازم__ه اش عمرى اس__ت ك__ه با انقضاء زم__ان منقض__ى ش__ود و نيز رزق__ى كه با آن ارت__زاق كن__د.(1)

(70) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

ارادى است، آنچه را مى خواهد از آنچه كه نمى خواهد جدا مى كند و در عالم جديدى قرار مى گيرد، كه در آن ل__ذت و ع__زت و غلب__ه و محبت و امثال آن جلوه مى كند، جلوه اى كه در عوالم قب_ل از حي_وان هي_چ اث_رى از آن دي_ده نمى شود.

آن گاه فؤاد را ذكر كرد، كه مراد به آن، آن مبدئى است كه آدمى به وسيله آن تعقل مى كند و به عبارت ديگر آن مبدئى است از انسان كه تعقل مى كند و اين نعمت در ميان همه حيوانات تنها مخصوص انسان است و مرحله به دست آمدن فؤاد يك مرحله

(72) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

وجودى جديدى است، كه باز از مرحله حيوانيت كه همان عالم حس است، وسيعتر و مقامى شامختر است، چه به خاطر داشتن همين قوه عاقله است كه همان حواس كه در ساير حيوانات بود در انسان آنقدر وسيعتر مى شود كه به هيچ مقياس و تقديرى ممكن نيست اندازه گيرى شود زيرا به وسيله آن آدمى چيزهايى را درك مى كند كه در محضرش و در برابرش نيست، بلكه در گذشته بوده، يا بعدها خواهد آمد و نيز آثار و اوص_اف آن را، ي_ا ب_ا واسطه و يا بى واسطه درك مى كند.

انسان كه داراى اين قوه عاقله است، با اين قوه پا به فراز ماوراى محسوسات و جزئيات نهاده، كليات را درك مى كند و به قوانين كلى پى مى برد و در نتيجه در علوم نظرى و معارف حقيقى غور مى كند و با قدرت تدبرش در اقطار آسمان ها و زمين نفوذ مى كند. در اينها همه از عجايب تدبير الهى، با ايجاد سمع و بصر و افئده نعمت هايى است كه به

هي__چ وج__ه آدم_ى نمى تواند شك_ر آن به جاى آرد.

يك دوره كامل تدبير حيات انسان ها (73)

متفرع است بر آيات قبل، بدين بيان كه وقتى خداى سبحان هدايت مى كند هر كه را بخواهد و پاداش مى دهد به بهترين ثواب ها و گمراه مى كند هر كه را بخواهد و

(76) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

كيف__ر مى ده__د به ش__دي__دترين عقاب و وقتى همه امور به دست اوست، پس او قائم بر هر نفس و ق__ائ__م به ك__رده ه__اى هر نف_س و مسل__ط ب__ر آن و م__دب__ر نظ__ام اعمال آن اس__ت. با اين وص_ف آي_ا كس_ى مع__ادل او هست تا در الوهيت شريك او باشد؟(1)

ام_ر زن_دگ_ى خود در روى زمين به جنب و جوش در آمديد.

پس خلقت انسان يعنى جمع كردن اجزاء و موادزمينى و آن ها را به هم تركيب كردن و روبرهم آن را انسانى داراى حيات و شعور عقلى ساختن، آيتى و يا آياتى ديگر است، كه بر وجود صانعى زنده و عليم دلالت مى كند، صانعى كه امور را تدبير مى كند و اين نظام عجيب و غريب را به وجود مى آورد.(1)

(78) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

است، چه اموالى كه وسيله زندگى خويش مى پنداشته و چه اولادى كه يار و مددكارش خيال مى كرده و چه همسران و خويشاوندان كه پشت و پناه خود مى دانسته، هيچ كدام در تدبير زندگى او اثر نداشته و پندار وى خرافه اى بيش نبوده و همچنين شفاعت خواهى از اربابى به جز خ_دا ك_ه به ش_ري_ك ق__رار دادن ب__راى خ__دا منج__ر مى ش__د سراسر پندار بوده است.

آرى انسان جزئى از اجزاى عالم است كه مانند همه آن اجزاء در تحت تدبير الهى متوجه به سوى غايتى است كه خداى سبحان برايش معين و مقدر كرده و هيچ موجودى از موجودات عالم دخالت و حكومت در تدبير امور او ندارد و اسبابى هم كه بر حسب ظاهر مؤثر به نظر مى رسند آثارشان همه از خداى تعالى است و هيچ يك از آن اسباب و علل مستقل در تأثير نيست، اما چه بايد كرد كه انسان وقتى در برابر زينت هاى ظاهرى

تدبير حيات و وسايل معاش و غايت حركت انسان (81)

و مادى زندگى و اين علل و اسباب صورى قرار مى گيرد يكباره دل به آن لذايذ داده و همه به آن علل و اسباب تمسك مى جويند و قهرا در برابر آن ها خاضع گشته و همين خضوع او را از توجه به مسبب الاسباب و خالق و به وجود آورنده علل باز مى دارد و رفته رفته آن اسباب را مستقل در تأثير مى پندارند، به طورى كه ديگر هيچ همى برايش نمى گذارد جز اين كه با خضوع در برابر آن ها لذايذ مادى خود را تأمين كند و همه عمر خود را به سرگرمى با اين اوهام سپرى ساخته و به كلى از حق و حقيقت غافل بماند،

هم چنان كه فرمود: «وَ ما هذِهِ الْحَيوةُ الدُّنْيا اِلاّ لَهْوٌ وَ لَعِبٌ!» (64 / عنكبوت)

آرى اين آن حقيقتى است كه قرآن پرده از روى آن برداشته و به عبارت مختلفى آن را گوشزد بشر كرده و از آن جمله در آيه «نَسُوا اللّهَ فَاَنْسيهُمْ اَنْفُسَهُمْ اُولئِكَ هُمُ الْفاسِقُونَ - خداى را فراموش كردند، خداوند هم در عوض خود آنان را از ياد خودشان برد، ايشان همانا فاسقانند.» (19 / حشر) فرموده كه وقتى انسان از زى بندگى بيرون رفت

(82) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

قهرا پروردگار خود را فراموش مى كند و همين فراموش كردن خدا باعث مى شود كه خ__ودش را ه_م ف_رام_وش ك_ند و از حقيق_ت خ_ود و سع_ادت واقع_ى اش غ_اف_ل بم_اند.

و لكن همين انسان وقتى با فرا رسيدن مرگ جانش از كالبدش جدا شد ارتباطش با تمامى علل و اسباب مادى قطع مى شود، چون همه ارتباط آن ها با بدن انسان بود، وقتى بدنى نم__ان__د قه_را آن ارتباط ها نيز از بين خواهد رفت و آن وقت است كه به عيان مى بيند آن استق__لالى كه در دني_ا ب_راى عل_ل و اسب_اب م__ادى ق_اي_ل ب_ود خي__ال__ى ب__اط__ل بوده و با بصيرت تمام مى فهمد كه تدبير امر او در آغاز و فرجام به دست پروردگار او بوده و جز او رب ديگرى نداشته و مؤثر ديگرى در امورش نبوده است.(1)

1- المي___زان ج 14، ص 125.

تدبير حيات و وسايل معاش و غايت حركت انسان (83)

كه داراى ربوبيت است و معناى ربوبيت اين است كه مالك تدبير امور مردم و همه م__وج_ودات باشد و آن كسى كه مالك تدبير امور خلق است و اين نعمت ها كه مردم در آن غوطه ورند و از آن ارتزاق مى كنند در اختيارشان ق__رار مى ده__د، خ__داى تعالى است.

چون پديدآورنده آن نعمت ها و نعمت خوران، خداست و خلقت و پديدآرندگى منفك از تدبير نيست، پس هرگز ممكن نيست كه خدا از تدبير منفك باشد، پس تنها خداى سبحان، اله شماست و هيچ اله ديگر به جز او نيست. چون او پروردگار شماست و با اين نعمت ها كه در آن غوطه وريد امر شما را تدبير مى كند و دليل اين كه به خاطر اين

(84) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

نعمت ها رب و مدبر شماست، اين است كه پديدآرنده و خالق نعمت ها اوست و نيز خ_الق آن نظ_امى كه در اين نعم_ت ها ج_ري_ان دارد هم_وس_ت.(1)

كه مبدأ ظهور اين خ_واص اس_ت و ت_دبير ارزاق مردم ب_ه وسيل_ه آن تم_ام مى شود.(1)

خ_ورشي_د تق_دي_ر و ت_دبي_رى اس_ت از خدايى كه عزيز است، يعنى هيچ غالبى بر اراده او غلبه نمى كند و عليم است، يعنى به ه_يچ ي_ك از ج_هات ص_لاح در ك_اره_اي_ش ج__اع_ل نيس_ت.

«وَ الْقَمَرَ قَدَّرْناهُ مَنازِلَ حَتّى عادَ كَالْعُرْجُونِ الْقَديمِ،» (39 / يس)

اين آيه شريفه به اختلاف منظ__ره هاى ماه براى اه__ل زمين اش__اره مى كند، چون در طول سى روز به شكل و قيافه هاى مختلفى ديده مى شود. و به خاطر همين اختلاف كه در صورت ماه پيدا مى شود، آث__ارى در دري__ا و خشك__ى و در زن__دگى انسان ها پديد مى آيد، كه در علوم مربوط به خودش بيان شده است. آيه شريفه از آيت قم__ر تنها اح__والى را ك__ه نسب__ت به م__ردم زمين به خود مى گيرد بيان كرده، نه احوال خ__ود ق_مر را و ن_ه اح_وال آن را نسب__ت ب__ه خ__ورشي__د ب__ه تنه__اي__ى.

«لاَ الشَّمْ__سُ يَنْبَغ__ى لَه__ا اَنْ تُ__دْرِكَ الْقَمَ__رَ وَ لاَ اللَّيْ__لُ س_ابِ_قُ النَّه__ارِ وَ كُ__لٌّ

(88) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

ف_ى فَلَكٍ يَسْبَحُونَ،» (40/يس)

«ترجيح ندارد اين كه خورشيد به ماه برسد،» به معناى اين است كه چنين چيزى از خورشيد سر نزده و منظور از اين تعبير اين است كه بفهماند تدبير الهى چيزى نيست كه روزى ج_ارى ش_ود و روزى از روزه_ا مت_وق_ف گ_ردد، بلك_ه ت_دبي_رى است دايمى و خل_ل ناپذير، م__دت معين_ى ن__دارد ت__ا بع__د از تم_ام ش_دن آن م_دت به وسيل__ه تدبيرى نقيض آن نق_ض گ_ردد.

پس معناى آيه اين است كه شمس و قمر همواره ملازم آن مسيرى هستند كه برايشان ترسيم شده، نه خورشيد به ماه مى رسد، تا بدين وسيله تدبيرى كه خدا به وسيله آن دو جارى س__اخت__ه مخت__ل گ__ردد و ن__ه ش__ب

از روز جل__و مى زند، بلكه اين دو مخلوق خدا در تدبير پشت سر هم قرار دارند و ممكن نيست از يكديگر جلو بيفتن_د و در نتيج_ه دو ت_ا ش_ب به هم متص_ل ش_ود، ي_ا دو ت_ا روز ب_ه ه__م بچسب__د.

«وَ كُلٌّ فى فَلَكٍ يَسْبَحُونَ،» يعنى هر يك از خورشيد و ماه و نجوم و كواكب ديگر در

تدبير آيات آسمانى و اجرام فلكى (89)

مسير خاص به خود حركت مى كند و در فضا شناور است، همان طور كه ماهى در آب شنا مى كند، پس كلمه فلك عبارت است از همان مدار فضايى كه اجرام آسمانى هر يك در يكى از آن م_دارها سي_ر مى كنند.(1)

كه اعتراف دارد كه خلقت آسمان ها و زمين مستند به خداست ناگزير بايد اعتراف كند كه تدبير نيز از اوست.

و وقتى خداى تعالى به تنهايى خالق باشد و تدبير آسمان ها و به دنبال آن تدبير زمين و به دنبال آن پديد آوردن ارزاق، به دست تنها او باشد، لازم است تنها و كسى باشد كه به منظور رساندن رزق و ساير تدابير پرستش شود و اين حوايج را تنها از او بخواهند، پس اين عجب است كه انسان هايى خدا را گذاشته و از

(92) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

غير خ_دا رزق بخ_واهن__د، از كس_ى و چي_زى كه م_ال_ك هي_چ چيز نيست. (1)

روان مى سازد و كشتزارها و باغات را سيراب مى كند و ميوه هاى مختلف تلخ و شيرين و تابستانى و زمستانى و اهلى و جنگلى به بار مى آورد و شب و روز را كه دو عالم قوى در رشته ميوه ها و حاصل است بر زمين مسلط مى سازد، آرى شب و روز باعث سرما و گرمامى شوند، كه خود در نضج و نمو و انبساط و انقباض موجودات زمينى تأثير دارند.

و نيز روشنى و تاريكى را كه تنظيم كننده حركات حيوانات و انسان است و سعى و كوشش آن ها را در طلب رزق و سكونت و استراحتشان منظم مى كند به بار مى آورند.

پس گستردن زمين راه را براى ايجاد كوه هاى ريشه دار و كوه ها راه را براى شق انهار و شق انهار راه را براى پيدايش ميوه هاى نر و ماده و الوان مختلف آن هموار

(94) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

ساخته، با ايجاد شب و روز اغراض نام برده به نحو كامل حاصل مى گردد و در همه اينها تدبيرى است متصل و متحد كه از وجود مدبرى حكيم و واحد و بى شريك در رب_وبي_ت كش_ف مى كن_د و در هم_ه اي_ن ه_ا آي_ات_ى است براى م_ردم_ى كه تفك_ر كنند.

«اِنَّ فى ذلِكَ لاَيَةً لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ» (3 / رعد)

چون تفكر در نظامى كه بر اين عالم جريان دارد و حاكم بر آن است و هم حكم مى كند بر اين كه ابعاض اين عالم مربوط به هم و ملايم و سازگار باهمند و همه را روبرهم و هر جزئى از اجزاء آن را متوجه غايت هاى خاص به خود مى كند خود كاشف از اين است كه اين نظام بستگى به تدبيرى دارد واحد و عقلى و در

نهايت اتقان و محكمى و اين خود دلالت مى كند بر اين كه رب واحدى دارد كه در ربوبيتش شريك نداشته، عالمى است كه دچار جهل نمى گردد، قادرى است كه در قدرتش مقهور كسى نمى شود و نسبت به تمامى موجودات و مخصوصا انسان عنايت و توجه دارد و او را به سوى سع__ادت ج__اودان__ه اش س_وق مى دهد.

مفهوم متصل و واحد بودن تدبير (95)

نظام جارى در عالم قائم است به تدبير مدبرى كه خود جزء عالم نيست و همه اشياء بالطبع در برابرش خاضعند و بر وفق مشيت او و آن طور كه او بخواهد سير مى كنند، اين است كه در زمين قطعه هايى هست نزديك به هم و همسايه هم، كه خاكش از نظر طبع شبيه به هم است و در آن ها باغات انگور مى رويد، كه خود از ميوه هايى است كه از نظر شكل و رنگ و طعم و درشتى و ريزى و لطافت و خوبى بسيار مختلف باهمند و هم چنين ح__اص__ل ه_ا مى روي_د ك_ه جنس و صن_ف آن ها مختلف است، مثلاً گندم و جو يك محل با گندم و جو محل ديگر متفاوت است. و نيز خرما كه مى رويد بعضى ها مثل همند و از يك ريشه جوانه مى زنند و بعضى مثل هم نيستند با اين كه زمين يكى است و هم_ه از ي_ك آب مش__روب مى ش__ون_د و ما بعضى را بر بعضى به خاطر مزيت مطلوبى كه در صف____ات آن اس__ت ب___رت___رى دادي_م.

(96) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

حال اگر كسى بگويد: اين اختلاف مربوط به طبيعتى است كه هر كدام براى خود دارند و يا به خاطر عوامل خارجى است كه در آن ها مؤثرند و به

هر يك شكل و رنگ مخصوص و صفاتى جداگانه مى دهد، چه علومى كه متعرض شناسايى اشجار و گياهان است و طبيعت خواص آن ها را به طور مشروح بيان مى كند هر يك از آن ها را معل_ول ع_وامل_ى مى داند كه در كيفيت تكون آن ها و آثار و خواص آن ها دخالت دارند.

در جواب مى گوييم: صحيح و لكن ما نيز مى پرسيم كه جهت اين اختلافى كه در عوامل داخلى و خارجى هست چيست؟ و چه باعث شده كه اين علت ها مختلف شوند و در نتيجه آثارشان هم مختلف گردد؟ و اگر علت اين اختلاف را هم سراغ دهى باز از علت اختلاف آن علت مى پرسيم تا منتهى شوى به ماده اى كه مشترك ميان تمامى موجودات جسمانى بوده و اجزاء يك يك آن ماده با هم شبيه اند و معلوم است كه چنين ماده اى كه در تمامى موجودات يكى است، نمى تواند علت اين اختلافات كه مى بينيم بوده باشد، پس

مفهوم متصل و واحد بودن تدبير (97)

جوابى جز اين ندارد كه مافوق تمامى سبب ها سببى است كه هم ماده عالم را ايجاد كرده و هم در آن صورت ها و آثار گوناگون و بى شمارى به كار برده و به عبارت ديگر در اين ميان سبب واحدى است داراى شعور و اراده، كه اين اختلافات مستند به اراده هاى مختلف اوست كه اگر اختلاف اراده هاى او نمى بود هيچ چيزى از هيچ چيز ديگرى متمايز نمى شد.

و بر هر دانشمند متدبرى لازم است كه توجه داشته باشد و از اين نكته غفلت نورزد كه اين آيات كه اختلاف خلقت را مستند به اختلاف اراده خداوند مى داند، در عين حال قانون عليت و معلول را هم، كما اين كه

بعضى ها خيال كرده اند انكار نمى كند، چه اراده خداى سبحان مانند اراده ما صفتى نيست كه عارض بر ذات باشد و در نتيجه ذات با تغيير اراده ها تغيير يابد، بلكه اين اراده هاى گوناگون صفت فعل خداست و از علل تامه و اسباب اشياء انتزاع مى شود (در نظر شيعه اراده صفت فعل است نه صفت ذات) و اخت_لاف آن باعث اختلاف در ذات نمى شود.

(98) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

اختلاف اثرى كه در موجودات است با اين كه ماده اصلى همه آن ها يكى است، از اين حقيقت پرده بر مى دارد كه همه مستند به سببى هستند وراى اين اصل مشترك كه انتظام آن از مشيت و تدبير اوست، پس مدبر عالم خداى سبحان است و ه__مو رب آن است و رب غ_ي_ر آن ن_دارد.

درآيات فوق فرق ميان دوحجت و دليل يعنى حجت: «وَ هُوَالَّذى مَدَّ الاَْرْضَ...،» (3/رعد) و حجت: «وَ فِى الاَْرْضِ قِطَعٌ مُتَجوِراتٌ...،» (4 / رعد) اين است كه اولى توحيد ربوبيت را از وحدتى كه در كثرت مشاهده مى شود و ارتباط و اتصالى كه در تدبير همه موجودات عالم با همه كثرتش ديده مى شود اثبات مى نمايد و مى رساند كه مدبر آن يكى است. ولى دومى بعكس اولى اين مدعا را از طريق كثرت خواص و آثار در موجوداتى كه

مفهوم متصل و واحد بودن تدبير (99)

در شرايط واحدى قرار دارند اثبات مى كند، اولى از طريق وحدت در كثرت، دومى از راه كثرت در وحدت و مى رساند كه اختلاف آثار و خواص موجودات با اين كه اصل همه يكى است خود كاشف از وجود مبدئى است كه اين آثار و خواص مختلف و متفرق را افاضه مى كند و خود

امرى است ماوراى طبايع اين موجودات و سببى است ف__وق اين اسب__اب كه گفتي__م اصلش__ان واح__د است و او رب همه است و ربى غير او نيست.

و اما آن حجتى كه قبل از اين دو حجت اقامه شده بود يعنى جمله: «اَللّهُ الَّذى رَفَعَ السَّمواتِ...،» (2 / رعد) دليلى بود كه مدعا را از طريق هر دو جنبه اثبات مى كرد، زيرا هم (در جمله يُدَبِّرُ الاَْمْرَ) (2 / رعد) مسأله تدبير را تذكر مى دهد، كه عبارت است از وحدت كثير و جمع متفرقات و هم در جمله: (يُفَصِّلُ الاْياتِ) (2 / رعد) تفصيل را يادآورى مى كند كه خود تكثير واحد و تفريق مجتمعات است و حاصلش اين است كه

(100) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

امر عالم با همه تشتت و تفرقى كه دارد تحت تدبير واحدى اداره مى شود، پس به همين دليل رب آن نيز واحد است و آن خداى سبحان است و خداى تعالى كه آيات را تفصيل مى دهد و هر يك را از ديگرى جدا و متمايز مى سازد و در نتيجه سعيد از شقى و حق از باطل جدا مى گردد و اين همان معاد است، پس خداوند متعال از اين برهان خود دو نتيجه مى گيرد يكى مبدأ و يكى هم معاد و درباره معاد مى فرمايد: «لَعَلَّكُمْ بِلِقاءِ رَبِّكُمْ تُ__وقِنُ__ونَ.» (2 / رعد) (1)

1- المي___زان ج 22، ص 170.

مفهوم متصل و واحد بودن تدبير (101)

(102)

نمى كند، نه از جهت زيادى و نه از جهت كمى و نه از هيچ جهت ديگر. خداى تعالى در اين باره مى فرمايد: «وَ اِنْ مِنْ شَىْ ءٍ اِلاّ عِنْدَنا خَزائِنُهُ وَ ما نُنَزِّلُهُ اِلاّ بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ - و هيچ چيز نيست

(103)

مگر آن كه خزينه هايش نزد ماست و ما هيچ چيز را جز به قدر و به اندازه نازل نمى كنيم.» (21/ حجر) پس براى هر چيزى در خلقتش حدى است محدود كه از آن تجاوز نمى كند و در هستى اش صراطى است كشيده شده كه از آن تخطى نمى كند و تنها در آن راه سل____وك مى نم_اين__د.(1)

جا و شناورى ماهى و پرواز مرغ و ساير كارها و آث__ار مستن__د ب__ه تق__دي__ر اله__ى و خ_ود آن نامبردگان مستن_د به خلق__ت اوس__ت.

از اين قبيل آيات بسيار است كه خصوصيات اعمال موجودات و حدود آن ها

تفاوت خلق و تقدير (105)

و همچنين غاياتى را كه موجودات به هدايت تكوينى خدا هر يك به سوى آن سير مى كنند منته__ى ب_ه خ_دا دانست__ه و هم__ه را مستن__د ب_ه تق_دي_ر خ_داى عزيز و علي_م مى داند.

پس جوهره ذات مستند به خلقت الهى و حدود وجودى آن ها و تحولات و غاياتى كه در مسير وجودى خود دارند همه منتهى به تقدير خدا و مربوط به كيفيت و خص_وصيت_ى است كه در خلقت ه_ر ي_ك از آن ه_است.(1)

آرى همان طورى كه تمامى موجودات را با قدر خود آفريده، درباره انسان نيز چنين تقديرى ك__رده، كه اگ__ر دع__وت نب__وت را رد كند روز قيامت معذب گشته داخل آتش شود.(1)

1- المي___زان ج 37، ص 174.

قدر، فعل عام الهى (107)

كه فرموده: «هيچ حادثه اى رخ نمى دهد مگر آنچه خدا خواسته باشد و اراده كرده باشد و تقدير نموده و قضايش را رانده باشد، عرض داشتم: پس معناى (خواست) چيست؟ فرمود: ابتداءِ فعل است، عرض داشتم: پس معناى (اراده كرد) چيست؟ فرمود: پايدارى بر همان مشيت و ادامه فعل است، پرسيدم: پس معناى (تقدير كرد) كدام است؟ فرمود: يعنى طول و عرض آن را معين و اندازه گيرى كرد، پرسيدم معناى قضا چيست؟ فرمود: وقتى خدا قضايى براند آن را امضاء كرده و اين آن مرحله اى است كه ديگر برگشت ندارد.»

و از اين جاست كه معلوم مى شود مراد به جمله «كُلَّ شَىْ ءٍ» در آيات: «وَ خَلَقَ كُلَّ

تحليلى از مفهوم قدر و تقدير و قضا و مراحل آن (109)

شَىْ ءٍ فَقَدَّرَهُ تَقْديرا،» (2 / فرقان) و «اِنّا كُلَّ شَىْ ءٍ خَلَقْناهُ بِقَدَرٍ،» (49 / قمر) و «كُلُّ شَىْ ءٍ عِنْدَهُ بِمِقْدارٍ،» (8 / رعد) و «الَّذى اَعْطى كُلَّ شَىْ ءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدى،» (50 / طه) تنها م__وج__ودات ع__ال_م مشه__ود اس__ت، م__وج__ودات طبيعى اى كه تحت خلقت و تركيب قرار مى گيرند، (و ام__ا م_وج_ودات بسي__ط كه از ابع__اضى مركب ش_ده ان_د مش_مول اين گونه آي_ات نيستن__د.)(1)

و حاجت ندارد خداى سبحان است، كه واجب الوجود و غنى بالذات است و هستى اش از چارچوب حد بيرون است، هم چنان كه خودش فرمود: «كانَ اللّهُ بِكُلِّ شَىْ ءٍ مُحيطا.» (126 / نساء)

يك مرحله ديگر تقدير مخصوص به عالم مشهود ماست، كه تقدير در اين مرحله عبارت است از تحديد وجود اشياء موجود در آن، هم از حيث وجودش و هم از حيث آثار وجودش و هم از حيث خصوصيات هستى اش، بدان جهت كه هستى و آثار هستى اش با امور خاص از ذاتش يعنى علل و شرايط ارتباط دارد و به خاطر اختلاف همين علل و شرايط هستى و احوال او نيز مختلف مى شود، پس هر موجود كه در اين عالم فرض كنيم و در نظر بگيريم و به وسيله قالب هايى از داخل و خارج قالب گيرى و تحديد شده، عرض و طول و شكل و قيافه و ساير احوال و افعالش مطابق و مناسب آن علل و شرايط و آن قالب هاى خارج مى باشد.

دو مرحله تقدير (111)

پس تقدير الهى موجودات عالم ما را كه عالم مشهود است به سوى آنچه در مسير وجودش برايش تقدير و قالب گيرى كرده هدايت مى كند، هم چنان كه فرمود: «اَلَّذى خَلَقَ فَسَوّى وَ الَّذى قَدَّرَ فَهَدى - تسبيح كن پروردگارت را كه هر چه آفريد بدون نقص آفريد و هرچه را خلق كرد نخست قالب گيرى و سپس هدايت نمود.» (2 و 3 / اعلى) يعنى آنچه را خلق كرد به سوى آنچه برايش مقدر نموده هدايت فرمود و سپس همين تقدير و هدايت را باامضاء قضا تمام وتكميل كرد و در معناى همين تقدير و هدايت آيه شريفه زير است كه مى فرمايد: «مِنْ نُطْفَةٍ خَلَقَهُ

فَقَدَّرَهُ ثُمَ السَّبيلَ يَسَّرَهُ - او را از نطفه آفريد پس اندازه گيرى اش نمودو سپس راه را برايش همواركرد.» (19و20/عبس) كه باجمله «ثُمَّ السَّبيلَ

(112) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

يَسَّ_رَهُ» اش__اره مى كن__د ب_ه اين كه تقدير منافاتى با اختياريت افعال اختيارى ندارد.(1)

امام فرمود: «و چون قضايى براند آن را امضاء مى كند و چنين قضايى است كه برگشت ندارد.» و نزديك به اين عبارت عبارتى است كه در عده اى از اخبار قضا و قدر آمده كه قدر ممكن است تخلف كند، اما قضا برگشتى برايش نيست. و از على عليه السلام به طرق مختلف و از آن جمله در كتاب توحيد به سند صدوق از ابن نباته روايت آمده كه روزى

(114) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

اميرالمؤمنين از كنار ديوارى مشرف به خراب به كنار ديوارى ديگر رفت، شخصى از آن جناب پرسيد: يا اميرالمؤمنين آيا از قضاء خدا مى گريزى؟ فرمود: آرى، از قضاء خدا مى گريزم ولى به سوى ق_در خ_داى تع_الى.

پس حاصل كلام اين شد كه نوع دوم از قدر فى نفسه غير قضا و حكم قطعى است. و اما نوع اول از قدر كه عبارت بود از قدر حاكم بر تمامى موجودات چه موجودات عالم مشهود ما و چه غير آن كه هستى آن ها را محدود به امكان و حاجت مى كند و بس، قدر در آن ها با قضا يكى است، چون قدر آن ها ممكن نيست از تحقق جدا باشد، براى اين كه گفتيم قدر به معناى اول عبارت است از حد امكان و حاجت هر چيز و چون هر چيزى غير خدا اين محدوديت را دارد، پس قضاى اين محدوديت نيز رانده شده، پس قض__ا و ق__در در آن ه_ا همواره با همند.(1)

1- المي___زان ج 37، ص 183.

تفاوت تقدير و قضا (115)

(116)

مى دهد در زمين مى ماند.» (17/رعد)

از اي__ن مثل__ى ك__ه در آي__ه ش__ريف__ه زده ش__ده چن__د مطل__ب از كلي__ات مع__ارف الهي___ه روش__ن مى گ__ردد:

1 _ اين كه وجودى كه از ناحيه خداى تعالى به موجودات افاضه مى شود و در

(117)

حقيقت مانند بارانى كه از آسمان به زمين نازل مى شود رحمتى است كه از ناحيه خداوند به موجودات افاضه مى گردد، در اصل از هر صورت و محدوديت و اندازه خالى مى باشد و از ناحيه خود موجودات است كه محدود به حدود و داراى اندازه مى شوند، مانند آب باران كه اگر داراى قدر معين و شكلى معين مى شود به خاطر آبگيرهاى مختلف است، كه هر كدام قالب يك اندازه معين و شكلى معين است، موجودات عالم هر كدام به مقدار ظرفيت و قابليت و استعداد خود وجود را كه عطيه اى است الهى مى گيرند. و اين خود اصلى است اساسى و بس عظيم كه آيات بسيارى از كلام الهى بدان دلالت و يا لااقل اشاره مى كند، مانند آيه: «وَ اِنْ مِنْ شَىْ ءٍ اِلاّ عِنْدَنا خَزائِنُهُ وَ ما نُنَزِّلُهُ اِلاّ بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ،»(21 / حجر) و «اَنْزَلَ لَكُمْ مِنَ الاَْنْعامِ ثَمانِيَةَ اَزْواجٍ،» (6 / زمر) و از جمله آيات دال بر آن تمامى آياتى است كه بر قدر دلالت دارند.

و اين امور كه مقدرات و يا اقدار ناميده مى شوند گو اين كه خارج از افاضه آسمانى و تقدير كننده آنند و لكن در عين حال خارج از ملك خدا نيستند و بدون اذن او صورت

(118) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

نمى گيرند، هم چنان كه فرمود: «اِلَيْهِ يُرْجَعُ الاَْمْرُ كُلُّهُ،» (123 / هود) و «بَلْ لِلّهِ الاَْمْرُ جَميعا،» (31 / رعد) و با انضمام اين

آيات به آيات مورد بحث اصل ديگرى استفاده مى شود كه هم دقيقتر و هم داراى مصاديق بيشتر است.

2 _ اين كه متفرق شدن اين رحمت آسمانى در مسيل هاى عالم و به قالب درآمدنش در آن قالب هاى مختلف، برون كثافات صورت نخواهد گرفت و خواه و ناخواه فضولاتى بر بالاى آن ها خواهد نشست، چيزى كه هست آن فضولات باطل و از بين رفتنى است، به خلاف خود رحمت نازله، كه حق است، يعنى بقاء و ثبوت دارد، اين جاست كه تمامى موجودات به دو قسم تقسيم مى شوند، يكى حق ثابت و باقى و ديگرى باطل و زايل و بى دوام. آنچه حق است از ناحيه خداست، ولى آنچه باطل است مستند به او نيست، هرچند كه به اذن او موجود مى شود، هم چنان كه فرمود: «اَلْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ،» (147 / بقره) و درباره باطل فرمود: «وَ ما خَلَقْنَا السَّماءَ وَ الاَْرْضَ وَ ما بَيْنَهُما باطِلاً.» (27 / ص) پس آنچه موجود در عالم هست چه حق و چه باطل، همه آن ها مشتمل بر يك ج_زء حق است، كه ثابت و غير زايل است و حق پس از بطلان جزء باطلى كه در آن است به سوى خدا عودت مى كند.(1)

چگونگى تقدير موجود و افاضه وجود (119)

باشد كه از آن حد تجاوز نكند يك حقيقتى است كه

1- المي______زان ج 22، ص 236.

(120) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

قرآن پرده از روى آن برداشته و مكرر خاطرنشان ساخته است، مانند: «قَدْ جَعَلَ اللّهُ لِكُ__لِّ شَ__ىْ ءٍ قَ__دْرا،» (3 / طلاق) و «اِنْ مِنْ شَىْ ءٍ اِلاّ عِنْدَنا خَزائِنُهُ وَ م__ا نُنَ__زِّلُ__هُ اِلاّ بِقَ_دَرٍ مَعْلُومٍ.» (21 / حجر)

وقتى بنا شد هر چيزى محدود به حدى باشد كه از آن تجاوز نكند و در نزد خدا و به امر او محكوم به آن حد باشد و به هيچ وجه از نزد خدا و احاطه او بيرون نرود و هيچ چيز از علم او غايب نباشد، هم چنان كه خودش فرموده: «اِنَّ اللّهَ عَلى كُلِّ شَىْ ءٍ شَهيد،» (17/حج) و «اَلااِنَّهُ بِكُلِّ شَىْ ءٍمُحيطٌ،» (54/فصلت) و «لايَعْزُبُ عَنْهُ مِثْقالُ ذَرَّةٍ،» (3/ سبأ) پس مح__ال است كه خداى تعالى نداند كه هر ماده اى چه بارى دارد و رحم ها چه مقدار ك__م و زي____اد مى كنن__د.(1)

1- المي_____زان ج 22، ص 191.

حد و مقدار وجود اشياء نزد خدا (121)

ج__زو ه___لاك ش_ون_دگ_ان.» (57 / نمل)

«مِنْ اَىِّ شَىْ ءٍ خَ_لَ_قَهُ مِ_نْ نُ_طْ_فَةٍ خَلَقَهُ فَ_قَدَّرَهُ،»

«از چ_ه خ_لقش ك__رد، از نطف__ه خلق_ش ك__رد پس ت_ق_ديرش ن_مود.» (14 / عسس)

«اِنّ____ا اَنْ__زَلْن__اهُ ف__ى لَيْلَ______ةِ الْقَ______دْرِ...،»

«م_ا آن را در ش_ب ق_در نازل ك_رديم.» (1 / قدر)

«وَ اِنْ مِ_نْ شَ_ىْ ءٍ اِلاّ عِنْ_دَن_ا خَ_زائِنُ_هُ وَ م_ا نُنَ__زِّلُ__هُ اِلاّ بِقَ_دَرٍ مَعْلُ_ومٍ،» (21 / حجر)

(تفسي_ر آي__ه در زير مى آيد.)(1)

و آيه شريفه براى اين فرد خزينه هايى نزد خداى سبحان اثبات مى كند.(1)

1- المي______زان ج 23، ص 210.

(124) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

و پدرش كند و هر حي__وان ن_رى ب_ه س__وى م__اده اش ه__دايت و هر ذى نفعى به سوى نفع خود هدايت شده است و بر همين قياس هر موجودى به سوى كمال وجودى اش هدايت شده است.

خ__داى ت__عالى در اي__ن م_عانى ف__رم_وده اس_ت:

«و هيچ چيز نيست مگر آن كه خزينه هايش نزد ماست و ما نازلش نمى كنيم مگر به اندازه اى معلوم،» (21 / حجر) و «ثُمَّ السَّبيلَ يَسَّرَهُ - سپس راه را برايش آسان و فراهم كرد،» (20 / عبس) و «لِكُ__لٍّ وِجْهَ__ةٌ هُ__وَ مُ_وَلّيها - براى هر يك هدفى است كه بدان سو

(126) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

روان اس_ت.» (148 / بق_ره) (1)

بايد واقع شود خصوصياتش مشخص و محدود مى گردد، اين امرى است تخلف ناپذير، امرى است از ناحيه ما كه اين ماييم فرستنده رحمتى از ناحيه پروردگارت.» (4 تا 6 / دخان) چون فرق به معناى جداسازى و مشخص كردن دو چيز از يكديگر است و فرق هر امر حكيم جز اين معنا ندارد كه آن امر و آن واقعه اى كه ب__اي__د رخ ده__د را با تق__دي_ر و ان__دازه گي__رى مشخص سازند.

و از اين آيه استفاده مى شود كه شب قدر منحصر در شب نزول قرآن و آن سالى كه قرآن در آن شبش نازل شد نيست، بلكه با تكرار سنوات آن شب هم مكرر مى شود، پس در هر ماه رمضان از هر سال قمرى شب قدرى هست، كه در آن شب امور س_ال آي_نده تا شب ق_در س_ال بعد ان_دازه گيرى و مقدر مى شود.(1)

1- المي___زان ج 40، ص 322.

(128) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

ندارد كه حوادث در لوح محفوظ معين شده باشد، ولى مشيت الهى آن را تغيير دهد، هم چنان كه در قرآن كريم آمده: «يَمْحُو اللّهُ ما يَشاءُ وَ يُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ اُمُّ الْكِتبِ _ خدا هر چه را ك__ه از مقدرات بخواهد محو و هرچه را بخواهد اثبات مى كند و كتاب تغييرناپذير ن_زد اوست.» (39 / رعد)

ع__لاوه ب__ر اي__ن ك__ه استحك__ام ام__ور به حس__ب تحقق__ش م__راتبى دارد، بعضى از امور شرايط تحققش م__وج__ود است و بعض__ى ها ن__اق_ص اس__ت و احتم__ال دارد كه در شب قدر بعضى از مراتب احكام تقدير بشود و بعضى ديگرش به وق__ت ديگ__ر موكول گردد. (البته برخى از روايات با اين وجه آخرى سازگار نيست.)(1)

1- المي___زان ج 40، ص 325.

(130) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

«وَ اَنْ_زَلَ لَكُ__مْ مِ__نَ الاَْنْع__امِ ثَمانِيَةَ اَزْواجٍ،» (6 / زمر) و «اَنْزَلْنَا الْحَديدَ.» (25 / حديد)(1)

گاو نيست و زمين و آسمان نيست و اگر اين حد و اين ق_در ن_بود اي_ن ت_عيين و ت_ماي_ز از ميان مى رف_ت و ه_ر چي__زى هم__ه چي__ز مى ش__د.

و اين سخن درباره وجود زيد بود، همچنين وجود قوا و آثار و اعمال زيد نيز محدود و مق__در است، دي__دنش مطل__ق و در ه__ر ح__ال و در ه__ر زمان و در هر مكان نيست و هر چيزى را نمى بيند و با هر عض__وش ص__ورت نمى گي__رد، بلك__ه در حالى و مكانى و زمانى معين و چيزهايى مخصوص و با عضوى خاص و در شرايطى معين صورت مى گيرد و اگر ديدن زيد على الاطلاق بود، بايد به تمامى ديدنى هاى خاص نيز احاطه پيدا كند و ديدن ديگران كه ديدن خاص است ديدن او هم باشد، نظير اين بيان در تم__ام__ى خص___اي__ص وج___ود و ت___واب__ع او ني__ز ج__ري__ان دارد. (دق__ت بف_رم___ايي__د.)(1)

1- المي___زان ج 23، ص 211.

(134) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

مى آيد - اين است كه قدر هر چيزى به معناى

قدر، خصوصيت وجودى و كيفيت خلقت... (135)

خصوصيت خلقت_ى هر چي_ز ب__اش_د، كه از آن چيز انفكاك ندارد.(1)

ب__ا آن و غي_ر منف_ك از آن اس_ت.(1)

اين اعتبار نامحدودند به حدودى كه شى ء مفروض در اين نشئ_ه ب_ه خ_ود مى گيرد.(1)

مى دانيم كه اشياء در اين نشئه مادى محسوس متغير و فانى هستند و ثبات و بقايى ندارند، مى فهميم كه خزاين الهى مافوق اين ع_ال_م م__شه_ودن_د.(1)

كه مى فرمايد: خداوند به هر تر و خشكى آگهى دارد، علاوه بر اين

(142) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

صدر آيه همه غيب ها را هم متعرض نشده، بلكه تنها متعرض غيب هايى است كه در خزينه هاى در بسته و در پس پرده هاى ابهام قرار دارد، هم چنان كه آيه «وَ اِنْ مِنْ شَىْ ءٍ اِلاّ عِنْدَنا خَزائِنُهُ وَ ما نُنَزِّلُهُ اِلاّ بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ،» (21 / حجر) هم متعرض اين چنين غيب هاست، براى اين كه خزينه هاى غيب را عبارت دانسته از امورى كه مقياس هاى محسوسى كه هر چيزى را مى سنجد احاطه به آن نداشته، اندازه هاى معهود نمى تواند آن را تحديد كند و بدون شك اين چنين غيب ها از اين جهت مكتومند كه بى پايان و از اندازه و حد بيرونند و مادامى كه از آن عالم به عالم شهود و منزلى كه در آن هر چيزى محدود و مقدر است نازل نشده اند و خلاصه مادامى كه به وجود مقدر و محدودش موجود نگشته به شهادت اين آيه در نزد خدا داراى نوعى ثبوتند در عين حال علم ما كه تنه__ا ام__ور مح__دود و مق__در را درك م_ى كن__د از درك آن ه___ا ع__اج__ز اس__ت.(1)

1- الميزان ج 13، ص 196.

خزاين غيب و علم غيب (143)

نهفته باشد كه از جنس موجودات زمانى نبوده باشند، بنابراين بايد گفت خزينه هاى غيب خدا مشتمل است بر دو نوع از غيب: يكى غيب هايى كه پا به عرصه شهود هم گذاشته اند و ديگرى غيب هايى كه از مرحله شهادت

(144) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

خارجند و ما آن ها را غيب مطلق مى ناميم، البته آن غيب هايى هم كه پا به عرصه وجود و شهود و عالم حد و قدر نهاده اند در حقيقت و صرف نظر از حد و اندازه اى كه به خود گرفته اند باز به غيب مطلق بر مى گردند و باز همان غيب مطلقند و اگر به آن ها شهود مى گوييم با حفظ حد و قدرى است كه دارند و مى توانند متعلق علم ما قرار گيرند، پ__س اي__ن م__وج__ودات ه__م وقت__ى شه__ودند كه متعلق علم ما قرار گيرند، وگرنه غي__ب خ_واهن__د ب____ود.(1)

غيب است. روى اين حساب غيب هايى را كه خداى تعالى در آيه مورد بحث ذكر فرموده و گفته «وَ يَعْلَمُ م__ا فِ__ى الْبَ__رِّ وَ الْبَحْرِ وَ ما تَسْقُطُ مِنْ وَرَقَةٍ اِلاّ يَعْلَمُها وَ لا حَبَّةٍ فى ظُلُمتِ الاَْرْضِ وَ لا رَطْبٍ وَ لا يابِسٍ...،» (59 / انعام) از همي__ن ن__وع غي__ب ه__اى نسب__ى اس__ت، براى اي__ن ك__ه هم__ه آنچ__ه ك__ه در آي__ه ذك__ر ش__ده ام__ور مح__دود و مقدرى است كه تعلق علم به آن محال نيست.(1)

1- المي_______زان ج 13، ص 198.

(146) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

درك درك كنندگان اين عالم غايب و از حيطه علم هر صاحب علمى بيرون است؟ و معلوم است كه اگر معناى كتاب مبين اين باشد محتويات آن همان غيب مطلق خواهد بود.

باز هم به عبارتى ديگر: آيا موجوداتى كه در ظرف اين عالم قرار دارند و آيه مورد بحث به طور عموم از آن ها اسم برده مانند خطوطى هستند كه در كتاب قرار مى گيرد يا آن كه مانند مطالب خارجى است كه يك واقعه نگار معناى آن را در قالب الفاظى در كتاب خود درج نموده و آن معانى به تبع آن الفاظ با خارج منطبق مى گردد؟ آيا وقوع اشياء در كت__اب مبين به اين معناست و يا به آن معنا؟ از آيه شريفه «ما اَص_ابَ مِنْ مُصيبَةٍ فِى الاَْرْضِ وَ لا فى اَنْفُسِكُمْ اِلاّ فى كِت_ابٍ مِنْ قَبْلِ اَنْ نَبْرَاَها،» (22 / حديد) چنين بر مى آيد كه نسبت كتاب مبين به حوادث خارجى نسبت خطوط برنامه عمل است به خود عمل، از آي__ه «لا يَعْ_زُبُ عَنْهُ مِثْقالُ ذَرَّةٍ فِ__ى السَّم__واتِ وَ لا فِ__ى الاَْرْضِ وَ لا اَصْغَرُ مِ__نْ ذلِ__كَ

(150) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

وَ لا اَكْبَرُ اِلاّ فى كِتابٍ مُبينٍ،» (3 / سبأ) و «قالَ فَما بالُ الْقُرُونِ الاُْولى قالَ عِلْمُها عِنْدَ رَبّى فى كِتابٍ لايَضِلُّ رَبّى وَ لا يَنْسى،» (51 و 52 / طه) و از آي_اتى ديگر نيز اين معنا استف______اده مى ش____ود.(1)

باقى مى ماند، عينا مانند خطوط برنامه كه مشتمل بر مشخصات عمل بوده، قبل از عمل وجود داشته و

1- المي_____زان ج 13، ص 199.

كتاب مبين، برنامه هاى اوليه نظام جهان هستى (151)

بعد از آن هم باقى مى ماند. شاهد ديگر بر اين كه مراد از كتاب مبين معناى اول است اين است كه ما به چشم خود مى بينيم كه موجودات و حوادث جهان تحت قوانين عمومى حركت در حال تغيير و دگرگونى اند و حال آن كه آياتى از قرآن دلالت دارند بر اين كه آنچه كه در كتاب مبين است قابل تغيير و دگرگونى نيست، مانند، آيه «يَمْحُو اللّهُ ما يَشاءُ وَ يُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ اُمُّ الْكِتبِ - خداوند آنچه را كه بخواهد محو نموده آن چه را كه بخواهد اثبات مى كند و در نزد اوست سرچشمه و اصل كتاب،» (39 / رعد) و آيه «فى لَوْحٍ مَحْفُوظٍ،» (22 / بروج) و «وَ عِ_نْدَن_ا كِتابٌ حَفيظٌ.» (4 / ق)

چه اين آيات به طورى كه ملاحظه مى كنيد دلالت دارند بر اين كه اين كتاب در عين اين كه مشتمل است بر جميع مشخصات حوادث و خصوصيات اشخاص و تغييراتى كه

(152) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

دارن__د در عي__ن ح__ال خ__ودش تغيي__ر و دگ_رگ_ونى ن__دارد.(1)

كه داراى اندازه و قابل تحديد نيست، وقتى محدود مى شود كه از آن خزينه ها بيرون شده و به اين عالم كه عالم شهود است نازل شود و كتاب مبين را اينطور وصف فرموده كه مشتمل است بر دقيق ترين حدود موجودات و حوادث. پس كتاب مبين از اين جهت با خزينه هاى غيب فرق دارد، كتاب مبين چيزى است كه خداى تعالى آن را به وجود آورده تا ساير موجودات را ضبط نموده و آن ها را بعد از بيرون شدن از خزاين و قبل از رسيدن به عالم وجود و همچنين بعد از آن و بعد از طى شدن دورانشان در اين عالم حفظ نمايد، شاهد اين معنا اين است كه خداى تعالى در قرآن در مواردى از اين كتاب اسم برده كه خواسته است احاطه علمى پروردگار را به اعيان موجودات و حوادث جارى جهان برساند، چه آن موجودات و حوادثى كه مشهود براى ماست و چه آن هايى كه از ما غايب است و اما غيب مطلق را كه احدى را بدان راهى نيست اينطور وصف كرده كه اين غيب در خزينه ها و در مفاتحى قرار دارد كه نزد خداست و كسى را جز خود او بر آن آگهى نيست، بلكه بعضى آيات دلالت و يا لااقل اشعار دارد بر اين كه ممكن است ديگران هم بر كتاب نامبرده اطلاع پيدا كنند و لكن احاطه بر خزينه هاى غيب مخصوص خداست، مانند آيه «...فى كِتابٍ مَكْنُ_ونٍ

(154) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

لا يَمَسُّهُ اِلاَّ الْمُطَهَّروُنَ - ...در كتابى كه از خلق نهان است و جز پاكان به آن دسترسى ندارند.» (78 و 79 / واقعه)(1)

وَ لا يابِسٍ اِلاّ فى كِتبٍ مُبينٍ!» (59 / انعام)

خزاين غي__ب و كت__اب مبي_ن در اي__ن كه هر دو شامل تمامى موجوداتند تفاوت ن__دارن__د و هم__ان ط__ورى كه هيچ موجودى نيست مگر اين كه براى آن نزد خدا خ__زين__ه اى اس__ت كه از آنجا م__دد مى گي__رد، همچنين هيچ موجودى نيست مگر اين كه كتاب مبين آن را قب__ل از هست__ى اش و در هنگ__ام پي__دايش و بعد از آن ضبط نموده

1- المي_____زان ج 13، ص 200.

قرار گرفتن موجودات در خزاين غيب و ضبط آن (155)

و برمى شم__ارد، ج__ز اي__ن ك__ه كت__اب مبي__ن از خ__زين__ه هاى غي__ب درج__ه اش ن__ازل ت__ر اس__ت، اي__ن ج__است ك__ه ب__راى ه_ر دانشمند متفكرى اين معن__ا روش__ن مى ش__ود كه كتاب مبين در عين اين كه ص__رف__ا كت__ابى است و بس، در عين حال از قبيل ك__اغ__ذ و لوح هم نيست، چه اوراق م__ادى ه__ر ق__در هم بزرگ باشد و هر طورى هم كه فرض شود گنج__ايش آن را ندارد كه حتى ت__اري_خ ازل__ى خودش در آن ن__وشت__ه ش__ود ت__ا چ__ه رس__د به اي__ن كه ت__اري__خ ازل__ى و اب__دى موجودى ديگر در آن درج گ__ردد، ت__ا چ__ه رس__د ب__ه اي__ن ك_ه ت_اريخ ازل_ى و اب_دى تمامى موجودات در آن ضب__ط ش___ود.(1)

1- الميزان ج 13، ص 201.

(156) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

آيه مورد بحث همان مفاد آيه «وَ اِنْ مِنْ شَىْ ءٍ اِلاّ عِنْدَنا خَزائِنُهُ وَ ما نُنَزِّلُهُ اِلاّ بِقَ__دَرٍ مَعْلُ__ومٍ،» (21 / حجر) اس_ت.

دوم اين كه مراد از كتاب مبين امرى است كه نسبتش به موجودات نسبت برنامه عمل است به خود عمل و هر موجودى در اين كتاب يك نوع اندازه و تقدير دارد، الا اين كه خود اين كتاب موجودى است كه قبل از هر موجودى و در حين وجود يافتن و بعد از فناى آن وجود داشته و خواهد داشت، موجودى است كه مشتم__ل ب__ر علم خداى تعالى

كتاب مبين، مرتبه واقعيه اشياء و تحقق خارجى آنها (157)

ب__ه اشي__اء، هم__ان علم__ى كه ف__رام__وشى و گ__م ك_ردن حس__اب در آن راه ن__دارد.

از اين جهت مى توان حدس زد كه مراد از كتاب مبين مرتبه واقعيه اشياء و تحقق خارجى آنها باشد كه قابل پذيرفتن هيچ گونه تغييرى نيست، آرى موجودات وقتى قابل تغيير نيستند كه در عرصه اين عالم قرار گفته باشند، وگرنه قبل از وقوع در اين عالم عروض تغيير بر آنها ممتنع نيست و لذا گفته اند: «هيچ چيزى از آن حالتى كه بر آن وقوع يافته تغيير نمى كند.»

و كوتاه سخن اين كه اين كتاب كتابى است كه جميع موجوداتى را كه در عالم صنع و ايجاد واقع شده اند برشمرده و آنچه را كه بوده و هست و خواهد بود احصاء كرده است،

(158) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

ب_دون اي_ن كه ك_وچ_ك ترين موجودى را از قل_م ان_داخت_ه ب_اش_د.(1)

محو

1- المي__________زان ج 13، ص 202.

ام الكتاب و كتاب هاى قابل تغيير (159)

و اثب__ات را مى پ__ذي__رد، آيه «يَمْحُو اللّهُ ما يَشاءُ وَ يُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ اُمُّ الْكِتبِ،» (39 / رعد) از وج__ود چني__ن كتب__ى حك__اي__ت مى كند، براى اين كه محو و اثبات را در مقابل (ام الكتاب) قرار داده است و اين به خوبى دلالت دارد بر اين كه اين محو و اثبات هم در كت__اب__ى ص__ورت مى گي___رد.(1)

را به كتابت آورده و در ديگرى به احصاء.

منظور از امام مبين لوح محفوظ است، لوحى كه از دگرگونگى محفوظ است و مشتمل است بر تمامى جزئياتى كه خداى سبحان قضايش را در خلق رانده و در نتيجه آمار همه چيز در آن هست و اين كتاب در كلام خداى تعالى با اسامى مختلفى ناميده شده، يكى (لوح محفوظ) و يكى (ام الكتاب) و يكى (كتاب مبين) و چهارم (امام مبين)، كه در هر يك از اين اسماء چهارگانه عنايتى مخصوص است. و اى بسا عنايت در تسميه آن به امام مبين، به خاطر اين باشد كه بر قضاهاى حتمى خدا مشتمل است، قضاهايى كه خلق تابع و مقتدا به آن ها هستند و نامه اعمال هم به طورى كه در تفسير سوره جاثيه آمده است، از آن كتاب استنساخ مى شود، چون در آن سوره فرموده: «هذا كِتابُنا يَنْطِ_قُ

لوح محفوظ يا امام مبين، محل ثبت قضاهاى حتمى (161)

عَلَيْكُمْ بِالْحَقِّ اِنّا كُنّا نَسْتَنْسِخُ ما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ - اين است كتاب ما كه عليه شما به حق گ__وي_ايى دارد، به درست_ى م_ا آنچ_ه شم_ا مى كرديد، استنساخ مى كرديم.» (29 / جاثيه)(1)

در نظام آفرينش

مورد بحث هم به همين معناست. و مراد به مصيبتى كه در زمين و از ناحيه آن به انسان ها مى رسد قحطى و آفت ميوه ها و زلزله هاى ويرانگر و امثال آن است و مراد به مصيبتى كه به جان آدمى روى مى آورد بيمارى و جراحت و شكستن استخوان و مردن و كشته شدن و امثال آن است.

مراد به كتاب، لوحى است كه در آن همه آنچه بوده و هست و تا قيامت خواهد ب__ود ن__وشت___ه ش__ده اس_ت.

«لِكَيْ___لا تَ_أْسَ__وْ اعَل__ى م_اف_اتَكُ_مْ وَ لا تَفْ__رَحُ__وا بِم__ا اتيكُ__مْ» (23 / ح__دي__د)

اين جمله بيانگر علت مطلبى است كه در آيه قبل بود، البته اشتباه نشود كه در آيه قبل دو چيز بود يكى خبرى كه خدا مى داد از نوشتن حوادث قبل از وقوع آن و يكى هم خود حوادث، ولى اين آيه بيانگر خبر دادن خداست، نه خود حوادث و معنايش اين است كه ما به شما خبر مى دهيم كه حوادث را قبل از اين كه حادث شود نوشته ايم، براى اين

مقدرات و حوادث ثبت در كتاب (163)

خبرمى دهيم كه از اين به بعدديگر به خاطر نعمتى كه از دستتان مى رود اندوه مخوريد و بخاطرنعمتى كه خدا به شما مى دهد خوشحالى مكنيد، براى اين كه انسان اگر يقين كند كه آنچه فوت شده بايدمى شد و ممكن نبودكه فوت نشود و آنچه عايدش گشت بايد مى شد و ممكن نبود كه نشود، وديعه اى است كه خدا به او سپرده چنين كسى نه در هنگام فوت نعمت خيل__ى غص__ه مى خ_ورد و نه در هنگ_ام فرج و آمدن نعمت زيادشان مى شود.(1)

متصل شده به جمله «لِكُلِّ اَجَلٍ كِتابٌ» و از طرف ديگر متصل است به جمله «وَ عِنْدَهُ اُمُّ الْكِتبِ» و قهرا ظهور

1- المي___زان ج 37، ص 348.

(164) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

در اين يافته كه مراد به آن محو كتاب و اثبات آن، در زمانهاى معين است، پس كتابى كه خداوند در يك زمانى اثبات كرده، اگر بخواهد در زمانهاى بعد آن را محو مى كند و كتاب ديگ__رى اثب__ات مى نم__اي__د، پس خداى سبحان لاي__زال كتابى را اثبات و كتاب ديگرى را محو مى سازد.

بنابراين اگر ما نوشته هاى كتاب را عبارت بدانيم از آيت و معجزه و نشان دهنده اسماء و صفات خداوندى و در نظر بگيريم كه وجود هرچيزى آيت خداست، در اين صورت صحيح است بگوييم خداوند متعال لايزال و همواره و در هرآن مشغول محو آيتى و اثبات آيتى ديگر است. پس اين كه فرمود: «يَمْحُو اللّهُ ما يَشاءُ وَ يُثْبِتُ» معنايش اين مى شود كه براى هروقتى كتاب مخصوصى است، پس كتابها به اختلاف اوقات مختلف مى شوند و چون خداى سبحان در كتابى كه بخواهد تصرف نموده، آن را محو مى كند، كتاب ديگرى به جايش اثبات مى نمايد، پس اختلاف كتابها به اختلاف اوقات

ام الكتاب و تغييرات در حكم و قضاء و محو و اثبات (165)

ناشى از اختلاف تص__رف__ات اله_ى است، ن_ه اي_ن كه از ن_احي__ه خ__ود آن ها باشد، كه هروقتى كت__اب داشت__ه ب__اش__د، كه به هيچ وجه قابل تغيير نباشد، بلكه خداى سبحان است كه آن را تغيي__ر داده، كت__اب ديگ__رى به جايش اثبات مى نمايد و اين كه فرمود: «وَ عِنْدَهُ اُمُّ الْكِتبِ» معنايش اين است كه ن__زد خ__دا اص__ل كت__اب و ريش__ه آن

وجود دارد، چ__ون كلم__ه «اُمّ» به معن__اى اص__ل ه__رچي__ز اس__ت كه از آن ناشى گشته و بدان بازمى گردد.

و خلاصه مضمون آيه اين مى شود كه خداى سبحان در هروقتى و مدتى كتاب و حكم و قضايى دارد و از اين نوشته ها هركدام را بخواهد محو و هركدام را بخواهد اثبات مى كند، يعنى قضايى كه براى مدتى رانده تغيير مى دهد و در وقت ديگر به جاى آن، قضاء ديگرى مى راند ولكن در عين حال براى هميشه قضايى لايتغير و غيرقابل محو و اثبات هم دارد و اين قضاء لايتغير اصلى است كه همه قضاهاى ديگر از

(166) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

آن منش__ا مى گ_ي_رند و مح__و و اثب__ات آن ها نيز برحس__ب اقتض__اء آن قضاء است.

بنابراين از آيه شريفه چند نكته روشن مى گردد:

اول _ اين كه حكم محو و اثبات حكمى است عمومى، كه تمامى حوادثى كه به حدود زمان و اجل محدود مى شود و به عبارت ديگر تمامى موجوداتى كه در آسمان ها و زمين و مابين آن دو است دستخوش آن مى گردند.

دوم _ اي__ن ك__ه خ__داى سبح__ان در هر چي__زى قض__اء و ق__درى ثابت دارد، كه ق__اب__ل تغيي___ر نيس__ت.

سوم _ اي__ن ك__ه قض__ا دو قس__م است، يكى ق__اب_ل تغيير و يكى غيرقابل تغيير.(1)

1- المي___زان ج 22، ص 294.

ام الكتاب و تغييرات در حكم و قضاء و محو و اثبات (167)

و از اين جا معلوم مى شود مراد به كت_اب ل_وح محف_وظ است كه ق_رآن تم_امى ح_وادث را نوشته شده در آن دانسته است.

برخى خيال كرده اند كتاب نامبرده از جنس همين كاغذ و قلمهاى جسمانى و مادى است و خلاصه كتابى است مانند ساير كتابها كه آن را در يك گوشه عالم گذاشته اند و در آن اسامى و اوصاف و احوال تمامى موجودات و اين كه هريك چه حوادثى مخصوص ب_ه خ_ود دارن_د و در نظ_ام عم_وم_ى و ج_ارى چه برسرشان مى آيد نوشته شده است.

غافل از اين كه اگر لوح محفوظ چنين كتابى مى بود، تنها گنجايش آن را نداشت كه

(168) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

اسامى يك يك اجزاى خودش را كه از آن ها تركيب شده و بيان صفات و احوال آن اجزاء را در خود بگنجاند تا چه رسد به موجودات ديگر كه جز خداى سبحان هيچ كس نمى تواند به تفاصل صفات و احوال آن ها و حوادث مربوط به آن ها و ربط و نسبتهايى كه با يكديگر دارند برشمرده و به آن ها احاطه يابد.

بعضى ها گفته اند كه اين كتاب از قبيل حروف 28 گانه الفباء است كه تمامى عالم و كتاب ها از آن ها تشكيل شده و در حقيقت ملتزم شده اند به اين كه لوح محفوظ كتابى است كه تنها صور حوادث آن هم بالقوه و يا اجمال آن را دارد و حال آن كه آياتى كه اين كتاب را تعريف و توصيف مى كند صريح و يا نزديك به صريح است. در اين كه كتاب نامبرده مشتمل بر خود اشياء و خود حوادث گذشته و حال و آينده است، آن هم بالفعل نه بالقوه، آن هم بطور

تفصيل نه اجمال، آن هم به عنوان قضاء حتمى و وجوبى نه امكان و اگر لوح محفوظ از مقوله الفبا بود يك صفحه كاغذ هم كه 28 حروف در آن نوشته شده

شمول لوح محفوظ (169)

باشد لوح محفوظ مى بود، چون اسامى هرچه هست و بوده و خواهد بود در اين حروف وجود دارد.

پ__س ح__ق مطل__ب اي__ن اس_ت ك__ه كت__اب مبي__ن هم__ان مت__ن اعي__ان و موجودات با حوادثى است كه به خ__ود مى گي__رن__د و اين به خود گ__رفت__ن از اين نظ__ر حتمى و واجب است كه هر يك مترتب بر علت خويش است و پيدايش معلول بعد از وجود علت واجب و غيرقابل تخلف است، نه از نظر اين كه موجودى است مادى، آرى ماده و قوه آن از نظر ذاتشان ممكن الوجودند و اگر اين معنا يعنى مسأله عليت و معلوليت را كتاب مبين و لوح محفوظ ناميده به اين منظور بوده كه حقيقت معنا را با كم__ك مث__ال بفهم___اند.(1)

1- المي___زان ج 25، ص 227.

(170) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

كتاب حفيظ و لوح محفوظ (171)

نيست، از اين جهت كه خدا اين كتاب را حافظ آنچه زمين از مردم كم مى كند معرفى كرده و آنچه زمين از مردم كم مى كند ربطى به اعمال كه كتاب اعمال حافظ آن است ندارد. در اين آيه جوابى كه خداى تعالى به كفار و منكرين معاد مى دهد اين است كه كفار خيال كرده اند مردن و خاك شدن و متلاشى شدن ذرات وجودشان، به طورى كه ديگر اجزاء آن تمايزى از هم نداشته باشند، آنان را براى ما هم مجهول الاجزاء مى كند و ديگر نمى توانيم آن اجزاء را جمع آورى نموده، دوباره برگردانيم، ولكن اين خيال خيالى است باطل، براى اين كه ما مى دانيم چه كسى از ايشان مرده و اجزاى بدنش كه قبلاً به صورت گوشت يا خون يا استخوان بود فعلاً به چه صورتى در آمده و كجا رفته؟ همه را مى داني__م و ن__زد م__ا كتابى حفي__ظ اس__ت، كه هرچيزى در آن ثبت است و آن عبارت است از لوح محفوظ.(1)

1- المي_زان ج 36، ص 222.

(172) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

بدنهاى مردگان همه با هم مخلوط گشته و صورت ها تغيير و تبديل يافته، خاكى كه ديروز يك انسان بود، امروز خاك و فردا خشت

علم الهى و كتاب مبين (173)

و چند صباح ديگر چيز ديگر مى شود، با اين حال چگونه ممكن است بار ديگر همان انسان به همان خصوصيات موجود شود؟ لذا براى رفع اين توهم، در جمله فوق الذكر فرمود كه هيچ محلى براى استبعاد نيست، براى اين كه خداى تعالى عالم به غيب است و كوچكترين موجود از علم او دور نيست، حت__ى سنگين__ى يك ذره معلق در فض___ا در هم__ه آسم__ان ها و زمي__ن از عل__م او پنه__ان نيس__ت و ب__ا اي__ن ح__ال ب__راى او چ__ه اشك__الى دارد ك_ه ذرات وج_ودى فردى را با فرد ديگرى اشتباه نكن__د؟

جمله فوق علم خدا را به تمامى موجودات تعميم مى دهد، تا كسى نپندارد تنها موجودات نظير ذره را مى داند، كوچكتر از آن و بزرگتر را نمى داند، نكته اى كه در اين آيه بدان اشاره كرده، اين است كه اشياء هرچه باشد در كتاب مبين خدا ثبوتى دارند، كه دستخوش تغيير و تبديل نمى شود و انسان و هرموجود ديگر هرچند اجزاء دنيويش از هم متلاشى گردد و به كلى آثارش از صفحه روزگار محو و نابود شود، باز هم اعاده اش براى خدا كارى ندارد، چون همين نابود در كتاب مبين بودى و ثبوتى دارد.(1)

1- المي___زان ج 32، ص 250.

(174) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

كه مستلزم از بين رفتن صورت اول نباشد، بلكه صورتى مثل آن در ماده اى ديگر پديد آورند، مانند نقش كردن خطوط يك مهر در مومهاى متعدد لازمه اين معنا در آيه مورد بحث كه مى فرمايد: «اِنّا كُنّا نَسْتَنْسِخُ ما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ» اين است كه اعمال ما نسخه اصلى باشد و از آن ها نسخه بردارند و يا بگو اعمال در اصل كتابى باشد و از آن

نامه اعمال و لوح محفوظ (175)

كتاب نقل شود. و لازمه اين كه گفتيم بايد اعمال خود كتابى باشد، تا از آن استنساخ كنند، اين است كه مراد به جمله «آنچه مى كنيد» اعمال خارجى انسانها باشد، اما از طريق لوح محفوظ (چون هر حادثه كه اعمال انسان ها هم يكى از آن حوادث است قبل از وقوعش در لوح محفوظ نوشته شده،) در نتيجه استنساخ اعمال عبارت مى شود از نسخه بردارى آن و مقدمات و حوادث و عواملى كه در آن اعمال دخيل بوده، از كتاب لوح محفوظ و بنابراين نامه اعمال در عين اين كه نامه اعمال است، جزئى از لوح محفوظ نيز مى باشد، چون از آن جا نسخه بردارى شده، آن وقت معناى اين كه مى گوييم: ملائكه اعمال ما را مى نويسند اين مى شود كه ملائكه آنچه را كه از لوح محفوظ نزد خود دارند ب_ا اعم_ال بن_دگ_ان مقابله و تطبيق مى كنند.(1)

تثبيت و ت__أكي__د مى كن_د و معنايش اين است كه رهايشان كن كه ايشان در اين زندگى دنيا اسلام آور نيستند، تنها وقتى خواهان آن مى شوند كه اجلشان رسيده باشد و آن هم به اختيار كسى نيست بلكه - براى هر امتى كتاب معلومى نزد خداست، كه در آن اجل هايشان ن__وشت__ه شده، نه مى توانند آن را حتى يك س__اع__ت جلو بين_دازن__د و ن_ه عق__ب.

اين دو آيه دلالت دارند براين كه همان طور كه فرد فرد بشر داراى كتابى و اجلى و سرنوشتى است، امتهاى مختلف بشرى نيز داراى كتابى هستند: اين دو آيه كتاب امتها را خاطرنشان مى سازد.(1)

1- المي___زان ج 23، ص 144.

امت ها و كتاب امت ها (177)

كه آيه قبل بيان مى كرد تأكيد نموده و روشن مى سازد و آن اين بود كه قرآن كريم در موطن اصلى اش مافوق تعقل عقول است و مراد به «اُمِّ الْكِتابِ» لوح محفوظ است، هم چنان كه آيه «بَلْ هُوَ قُرْآنٌ مَجيدٌ فى لَوْحٍ مَحْفُوظٍ - بلكه آن قرآن مجيد است كه در لوح محفوظ بود،» (21 و 22 / بروج) به آن ناطق است و اگر لوح محفوظ را ام الكتاب ناميده، بدين جهت بوده كه لوح محفوظ ريشه تمامى كتب آسمانى است و هركتابى آسمانى ازآن استنساخ مى شود. و معناى آيه اين است كه قرآن كريم درحالى كه در ام الكتاب و نزد ما - بوده و همواره هست - هرآيه بلندمرتبه و سرشار حكمت است.

قرآن در آن حال كه در ام الكتاب بود قدر و منزلتى رفيع تر از آن داشت كه عقول بتوانند آن را درك كنند و مراد به اين كه فرمود: (حكيم) اين است كه قرآن در ام الكتاب يك پارچه است و چون قرآن نازل مفصل و جزء جزء و سوره سوره و آيه آيه و جمله جمله و كلمه كلمه نيست، اين معنا را از آيه شريفه «كِتبٌ اُحْكِمَتْ ءَايتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ مِنْ لَّدُنْ

قرآن و لوح محفوظ (179)

حَكيمٍ خَبيرٍ،» (1 / هود) نيز استفاده مى كنيم.

و همچنين دو صفت يعنى صفت على و حكيم باعث شده كه ام الكتاب، فوق عقول بشرى باشد، چون عقل بشر در فكر كردنش تنها مى تواند چيزهايى را بفهمد كه در آغاز از قبيل مفاهيم و الفاظ بوده باشد و از مقدماتى تصديقى تركيب شده باشد كه هريك مترتب بر ديگرى است، مانند آيات و جملات قرآنى و اما چيزى كه ماوراى مفاهيم

و الفاظ است و قابل تجزى به اجزاء و فصول نيست، عقل راهى به درك آن ندارد. پس حاصل معناى آيه اين شد كه كتاب نزد ما در لوح محفوظ مقامى رفيع دارد و داراى احكام و اتقانى است كه به خاطر همان مقام رفيع و آن احكام و اتقان عقول دسترسى بدان ندارد و ما آن را نازل و در خور درك عقول كرديم يعنى آن را خواندنى و عربى

(180) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

ك_رديم ت_ا م_ردم آن را بفهمن__د.(1)

«بَلْ هُوَ قُرْآنٌ مَجيدٌ فى لَوْحٍ مَحْفُوظٍ،» (21 و 22 / بروج) بدان اشاره شده و آن را امر ثابت و لوح محفوظ معرفى فرموده است.

و همچنين خداوند متعال مضمون آيه شريفه را بطور اجمال در آيه: «كِتبٌ اُحْكِمَتْ ءَايتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ مِنْ لَّدُنْ حَكيمٍ خَبيرٍ،» (1 / هود) بيان فرموده، براى آن كه احكام و استوار بودن آيات عبارت از جدا نبودن و تفرق نداشتن آن ها مى باشد، چنانكه تفصيل موضوعى است كه بر او عارض شده او را فصل فصل و آيه آيه نموده سپس بر پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله نازل گشته است. و همچنين آيه شريفه: «وَ قُرْانا فَرَقْناهُ لِتَقْرَاَهُ عَلَى النّاسِ

(182) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

عَلى مُكْثٍ وَ نَزَّلْناهُ تَنْزيلاً،» (106 / اسراء) ناظر به مرتبه دومى آن كه استناد به مرتبه فوق خود دارد بوده مى خواهد مرتبه دومى آن را تذكر دهد، يعنى مى گويد كه قرآن شريف ابتداءا آياتش از هم جدا نبوده بعدا به صورت تفصيل در آمده و بطور جداى از ه_م به رسول الله صلى الله عليه و آله وح_ى شده است.

اين مطلب هم ناگفته نماند كه منظور از اتصال و غيرمفروق بودن ابتدايى و همچنين انفصال ثانوى اش، اين نيست كه در ابتداء تمام آياتش مرتب و از لحاظ ترتيب سور و آيات مانند يك كتاب منظم بوده است و بعدا آن را جداى از هم و به صورت قطعات ك_وچك بر پ_يغمبرش وح_ى كرده باشد.

مقص__ود از «ق__رآن» در جمل__ه ش__ريف__ه «وَ قُ__رْان__ا فَ__رَقْن__اهُ» غي__ر ق__رآن به معن__ى آي__ات م__ؤلفه و مرتبه است، بلكه منظور معناى ديگر يعنى مرتبه اوليه و مستن_د اصل_ى اين قرآن مؤلف مى باشد.

قرآن و ام الكتاب يا كتاب

مكنون (183)

خلاصه كلام، از آيات مذكور چنين استفاده مى شود: در وراى اين آيات يعنى قرآنى كه فعلاً مورد قرائت و تعقل ماست، امر ديگرى وجود دارد كه نسبتش به اين آيات نسبت روح به جسد و يا حقيقت متمثله به مثال خود مى باشد و آن حقيقت همان است كه در زبان قرآن شريف به «كتاب حكيم» نام برده شده و همان حقيقت بلندپايه تكيه گاه و معتمد معارف قرآن و ساير مضامين آن مى باشد: آن حقيقت عاليه نه از سلسله الفاظ بوده نه از سنخ معانى و مفاهيم مدلول عليه الفاظ مى باشد بلكه آن حقيقت بعينه همان تأويلى است كه در آيات شريفه به آن اشاره فرموده زيرا اوصاف و مشخصه هايى كه در آن آيات براى «تأويل» يادآورى شد، تماما براين حقيقت عاليه صادق و تطبيق مى كند، روى اين اساس حقيقت معناى «تأويل» روشن شد و نيز معلوم گرديد كه علت نرسيدن افهام عامه مردم به آن و قدرت نداشتن مس و درك آن روى چه سبب و ميزان اس__ت و روش__ن مى ش__ود ك__ه سر اين كه نفوس غي__رپ__اك و مطهر نمى توانند به آن نايل آيند چيست؟

(184) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

روى مقدمات گذشته سخن كه به اين جا رسيد اينك مى گويم: خداى متعال در آيه شريفه «اِنَّهُ لَقُرْآنٌ كَريمٌ فى كِتابٍ مَكْنُونٍ لا يَمَسُّهُ اِلاَّ الْمُطَهَّروُنَ،» (78 و 79 / واقعه) بطور واضح و روشنى كه هيچگونه ترديد برنمى دارد خبر داده، كه مطهرين و پاك شدگان از بندگانش قرآن شريفى را كه در «كتاب مكنون و مستور» است ادراك مى كنند، آن قرآن كريمى كه در «كتاب مكنون و محفوظ از تغيير» ضبط شده و

تا زمانى كه در آن جاست هيچگونه تغييرى نمى پذيرد، حتى از تصرفات اذهان يعنى از ورود و صدور اذهان مردم در حفظ بوده، آن را هم قبول نمى كند، زيرا اين تصرفات خود تغييرى است كه در ظرف كتاب مكنون بر آن وارد نمى شود، اين هم واضح است كه مقصود از «مس كردن مطهرين» همانا رسيدن به فهم و علم آن مى باشد و باز روشن است كه «كتاب مكنون» مذكور در آيه مزبور همان «ام الكتابى» است كه آيه شريفه

قرآن و ام الكتاب يا كتاب مكنون (185)

«يَمْحُو اللّهُ ما يَشاءُ وَ يُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ اُمُّ الْكِتبِ،» (39 / رعد) بدان دلالت دارد و در كلام شريف «وَ الْكِتابِ الْمُبينِ اِنّا جَعَلْناهُ قُرْآنا عَرَبِيّا لَ_عَلَّكُمْ تَ_عْقِلُونَ وَ اِنَّ_هُ فى اُمِّ الْ_كِتابِ لَ_دَيْنا لَعَلِىٌّ حَكيمٌ،» (1 تا 4 / زخرف) مذكور است.(1)

است كه اعمال بندگان را از نيكى و بدى ضبط مى كند، اين قسم آيات به چند نوع تقسيم شده است: بعض__ى از آي__ات، كت__ابى ك__ه در آن ذكر شده، كتابى است كه مخت__ص به ف__رد ف__رد نف__وس بش__ر است. بعض__ى ديگ__ر آي__اتى است كه مراد از كت__اب در آن ه__ا كت__ابى است كه اعمال امت ها را ضبط مى كند. بعضى ديگر آيات راجع به كتبى است كه جمي__ع مردم در آن ها مشتركند. اين قسم از كتابهاى نامبرده در قرآن به اعتب__ار انقس__ام م__ردم به دو دسته نيكوكاران و زشتكاران طور ديگر نيز

قرآن از وجود چه كتاب هايى خبر داده؟ (187)

تقسي__م ش__ده و آن تقسي__م اين گ__ون__ه كت__اب هاست به كتاب فج__ار و كت_اب ابرار.

3 - كتبى است كه جزئيات نظام عالم و حوادث واقعه در آن را ضبط مى كند، از بعضى آيات برمى آيد كه اين كتاب ها نيز چند جورند، يكى آن كتابى كه مطالب نوشته ش__ده در آن ب__ه هي__چ وج__ه تغيي__ر نم_ى پ_ذي_رد. البت__ه اي__ن ن__وع كت__اب نيز احتم__ال دارد خود دو قسم بوده باشد: يكى كتاب عامى كه حافظ جميع موجودات و ح__وادث ج__اري__ه است و ديگ__ر كت__اب خ__اص__ى كه مخصوص به يك يك موجودات و مشتمل بر حوادث هرموجود مى باشد. يكى ديگر كتبى كه قلم خوردن و محو و اثبات در آن راه دارد.

اي__ن فه__رس_ت مع__انى ب_ود ك_ه از آيات قرآنى راجع به كتاب استفاده مى شود.(1)

1- المي_______زان ج 14، ص 74.

(188) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

(189)

(190)

آورد كه آن اسباب به طور ضرورى علت به وجود آمدن يك موجود باشد پس مقصود از اين كه فلان شى ء مورد اراده خداست اين است كه خدا اسباب موجود شدن آن چيز را كامل و تمام كرده و آن شى ء به طور قطع به وجود خواهد آمد. و آنچه به طور مستقيم مورد اراده خداست خود عليت و سببيت است يعنى

(191)

نظام عليت و سببيتى كه دست اندر كار است فى نفسه مورد اراده خداست و لذا گفته اند (خ_دا اشي__اء را ب__ه وسي_له مشي_ت آف_ريد و مشي__ت را به خودى خود.)(1)

موجود را كه فرض كنيم، در مقايسه با خداى سبحان طورى است كه هيچ چاره اى جز هست شدن ندارد، پس معناى جمله «اِذا اَرَدْناهُ» اين است كه وقتى چيزى در موقف تعلق اراده خدا قرار گيرد، شأن خدا اين است كه به آن چيز بگويد باش و آن هم موجود مى شود. (البته در اين ميان لفظى كه خدا به آن تلفظ كند در كار نيست و يا مخاطبى هم كه داراى گوش باشد، چون اگر وجود داشت ديگر احتياج به ايجاد نداشت،) پس كلام در آيه مورد بحث كلامى است تمثيلى و مى خواهد بفرمايد: افاضه وجود از ناحيه خدا به هر

اراده و قضاى الهى در آفرينش (193)

چي__زى ك__ه م__وج__ود مى ش__ود بج__ز ذات متع__الى خ__دا به هي__چ چي__ز ديگر احتي__اج ن__دارد و چ_ون ذات خ__داون__دى اراده ك_ند هستى آن را، ب_دون ت_خلف و درن__گ موجود مى شود.(1)

مى كن__د و مى گ__وي_د ب__اش و م_وج__ود مى ش___ود.(1)

كه خدا خلاف آن را اراده نكرده است.

(196) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

به عبارت ديگر مى توان گفت خداى تعالى راه رسيدن به اثر را برايش آسان و هموار كرده و باز مى توان گفت اثر خود را به اذن خدا بروز مى دهد، زيرا برگشت همه اين تعبيرات به يكى است. اذن خدا همان اقدار خداست، اذن خدا همان رفع موانع نمودن خداست و آيات دال بر اين كه هر عملى از هر عاملى موقوف بر اذن خداى تعالى است بسيار زياد است و از آن جمله مى فرمايد: «هيچ درخت خرمايى را قطع نمى كنيد و يا به حال خود نمى گذاريد مگر به اذن خدا» (5 / حشر) و «ما اَصابَ مِنْ مُصيبَةٍ اِلاّ بِأِذْنِ اللّهِ،» (11 / تغابن) و «وَ الْبَلَدُ الطَّيِّبُ يَخْرُجُ نَباتُهُ بِاِذْنِ اللّهِ،» (58 / اعراف) و «هيچ كسى نمى تواند ايمان بياورد مگر به اذن خدا» (100 / يونس) و «هيچ رسولى نفرستاديم مگر براى اين كه به اذن خدا اطاعت شود.» (64 / نساء)

پس انسان عارف به مقام پروردگار خود و كسى كه خود را تسليم پروردگار خويش ساخته مى بايستى هيچ وقت خود را سبب مستقلى در امرى و در كارى نداند و

مشيّت الهى و جريان آن در شؤون زندگى (197)

خود را در آن كار مستغنى از خدا نپندارد و بداند كه اگر مالك آن عمل و قادر بر آن است خداى تعالى تمليكش فرموده و او را قادر بر آنش ساخته و ايمان داشته باشد به اين كه: «اَنَّ الْقُوَّةَ لِلّهِ جَميعا - نيروها همه از خداست» (165 / بقره) لاجرم هر وقت تصميم مى گيرد عملى را انجام دهد بايد عزمش توأم با

توكل بر خدا باشد، هم چنان كه خودش فرموده: «فَاِذا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللّهِ!» (159 / آل عمران) و هر وقت به كسى وعده اى مى دهد و يا از عملى كه در آينده انجام دهد خبر مى دهد، بايد مقيدش كند به اذن خدا و يا به عدم مشيت خدا خلاف آن را و بگويد اين كار را مى كنم اگر خدا غير آن را نخواسته باشد و همين معنا يعنى نهى از مستقل پنداشتن خود معنايى است كه از آيه شريفه به ذهن مى رسد.

از همه اينها استفاده مى شود كه منظور از جمله فوق اين نيست كه شما كارهاى خودتان را به خود نسبت ندهيد و اين كارها مال شما نيست، قطعا منظور اين نيست

(198) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

براى اين كه ما مى بينيم بسيارى موارد خدا كارهاى پيغمبرش و غير پيغمبرش را به خود آنان نسبت داده و اصلاً امر مى كند بگوييد ما كار خود مى كنيم و شما هم كار خود كنيد: «لَنا اَعْمالُنا وَ لَكُمْ اَعْمالُكُمْ،» (15 / شورى) پس قرآن كريم اصل نسبت دادن افعال را به فاعل انكار ندارد و آن چيزى را كه انكار كرده اين است كه كسى براى خود و يا براى كسى و يا چيزى دعوى استقلال در عمل و بى نيازى از مشيت خدا و اذن او كند، اين است آن نكته اى كه جمله استثنايى «اِلاّ اَنْ يَشآءَ اللّهُ» در مقام افاده آن است. معنى «اِنْشاءَ اللّهُ» مقيد ساختن عمل خويش است به مشيت خدا. «وَاذْكُرْ رَبَّكَ اِذا نَسيتَ،» (24/كهف) يعنى هر وقت در اثر غفلت از مقام پروردگارت فراموش كردى كه به كلام خود استثناء نامبرده را بزنى

به محضى كه يادت آمد مجددا به ياد پروردگارت بيفت ولو هر وقت كه باشد، آنگاه ملك و قدرت خود را تسليم او بدار و از او بدان و افعال خويش را مقيد به اذن و مشيت او كن.

مشيّت الهى و جريان آن در شؤون زندگى (199)

منظور ذكر خداى تعالى است به شأن مخصوص به او، حال چه اين كه به لفظ باشد و چه به ياد قلبى و لفظ هم چه انشاء اللّه باشد و يا استغفار و چه اين كه ابتدا آن را بگويد و يا اگر يادش رفت هنوز كلامش تمام نشده آن را بگويد و يا به منظور گفتن آن كلام را دوباره تكرار كند و يا آن كه اگر اصلاً يادش نيامد تا كلام تمام شد همان كلام را در دل بگذراند و انشاء اللّه را بگويد، چه اين كه فاصله زياد شده باشد و يا كم.(1)

است: گناهان بندگانش را مى آمرزد و به آنان رحم مى كند و همين كه خدا متصف به اين صفات است و ديگران دستشان از اين صفت خالى است مقتضى آن است كه عب_ادت و دع__وت را به خ__دا اختص__اص دهن_د.

«قُ__لْ فَمَ_نْ يَمْلِكُ لَكُ_مْ مِنَ اللّهِ شَيْئا اِنْ اَرادَ بِكُمْ ضَرّا اَوْ اَرادَبِكُمْ نَفْعا؟» (11 / فتح)

خداى سبحان خالق و آمر و مالك و مدبر هر چيز است، غير او كه ربى نيست، پس هيچ نفع و ضررى نيست جز با اراده و مشيت او، احدى از طرف خدا مالك هيچ چيز نيست، تا قاهر بر آن باشد و از ضرر آن اگر بخواهد ضرر برساند جلوگيرى كند و يا نفع آن را جلب كند، اگ__ر خ__دا ض__ررش را خ__واست__ه ب_اشد و يا از خيرش

مشيت الهى در ايجاد خير و شر (201)

جلوگيرى كند اگراين قاهر خير آن رانخواهد.

تمسك به اسباب و عدم لغويت آن ها هر چند كارى است مشروع و حتى خدا به آن امر فرموده كه بايد تمسك به اسباب ظاهرى جست، ولى اين در صورتى است كه معارض با امرى مهم نباشد و چنانچه امر مهمتر از تدبير امور زندگى پيش آيد، مثلاً دفاع از دين و كشور پيش آيد، بايد از آن اسباب چشم پوشيد و به دفاع پرداخت، هر چند كه در اين كار ناملايماتى هم محتمل باشد، مگر اين كه در اين ميان خطرى قطعى و يقين_ى در كار باش_د، كه ب_ا وج_ود آن خط_ر ديگ_ر دف_اع و ك_وش_ش م_ؤث_ر نباشد، در آن ص_ورت م_ى شود دف_اع را ت_عطيل كرد.(1)

1- المي______زان ج 19، ص 215 و ج 36، ص 127.

(202) تدبير و تقدير در نظام

آفرينش

فَ__لا اِثْمَ عَلَيْهِ اِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحيمٌ.» (173 / بقره)(1)

1- المي___زان ج 22، ص 29.

(204) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

مى توانست در هر بقعه و قطعه اى از زمين كه بخواهد منزل بگزيند. پس اين جمله به وجهى محاذى جمله «وَ كَذلِكَ مَكَّنّا لِيُوسُفَ فِى الاَْرْضِ وَ لِنُعَلِّمَهُ مِنْ تَأْويلِ الاَْحاديثِ وَ اللّهُ غالِبٌ عَلى آ اَمْرِه،» (21 / يوسف) ك__ه قب__لاً درب__اره وارد ش__دن ي_وس_ف به خ_انه عزيز فرموده بود قرار گرفته است.

و با اين مقايسه اين معنا روشن مى گردد كه جمله «نُصيبُ بِرَحْمَتِنا مَنْ نَشاءُ،» در اين جا به معناى جمله «وَ اللّهُ غالِبٌ عَلىآ اَمْرِه،» (21 / يوسف) در آن جا است و معلوم مى شود كه مراد اين است كه خداى سبحان وقتى بخواهد رحمت خود را به احدى

(206) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

برساند كسى در خواستن او معارضه ندارد، هيچ مانعى فرض ندارد كه بتواند او را از به كار بردن اراده و خواستش جلوگير شود.

و اگر كسى را مى رسيد كه مشيت او را باطل سازد هر آينه درباره يوسف اين كار را مى كرد، چه در خصوص او تمامى اسباب آن هم سبب هايى كه هر كدام جداگانه در ذليل كردن وى قاطعيت داشت دست به د ست هم دادند و مع ذلك نتوانستند او را ذليل كنند، بلك__ه ب__رخ__لاف ج__ري__ان اسب__اب، خ__داون__د او را بلند و عزيز كرد، آرى «حكم تنه__ا از آن خ_داست!» (40و67 / اع__راف)

و اين كه فرموده: «وَ لا نُضيعُ اَجْرَ الْمُحْسِنينَ» اشاره است به اين كه اين تمكين اجرى ب__وده كه خداوند به يوسف داد و وعده جميلى است كه به هر نيكوكارى مى دهد، ت__ا ب__دانن__د او اجرشان را ضايع نمى كند.(1)

1- المي___زان ج 22، ص 35.

اجراى مشيت الهى خلاف جريان طبيعى اسباب وعوامل (207)

اللّهَ يَفْعَلُ ما يُريدُ!» (253 / بقره)

اگ__ر خ__دا مى خ__واس__ت از تأثير اختلاف مردم در پديد آمدن جنگ جلوگيرى مى كرد و لكن او هرچه خ__ودش بخواهد مى كند و چنين خواسته كه در دار دنيا كه دار اسباب است جلو اسباب را از ت__أثي__ر نگيرد و اختلاف سبب مى شود مردم به سوى جنگ رانده شوند، اگر نمى خواهند خ__ون يكديگر را بريزند بايد خودشان با ترك اخت__لاف از پ__دي__د آمدن سبب جلوگيرى كنند.

همه رسولان الهى با آياتى روشن به سوى مردم آمدند و حق صريح را با آن آيات

(208) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

اظهار كردند، به طورى كه ديگر هيچ ابهامى باقى نماند و طريق هدايت را با كامل ترين بيان روشن نمودند و لازمه اين صراحت و بى پرده شدن حق و روشن شدن راه هدايت اين بود كه ديگر از آن به بعد مردم راه وحدت و الفت و محبت در دين خدا را پيش گيرند و ديگر اختلافى و جنگى پيش نياورند، اما چه بايد كرد كه در اين ميان عامل ديگرى نيز دست در كار بوده و آن عامل سببيت ارسال رسولان در پديد آمدن وحدت و الفت را عقيم و خنثى كرد و آن وجود حس انحصارطلبى در مردم بود، كه آنان را به اختلاف واداشت و به دنبال اختلاف به ظلم و ستم كشانيد و در آخر به دو دسته مؤمن و كافر منشعب شان كرد و به دنبال آن هم تفرقه هايى ديگر در ساير شؤون حيات و سعادت زندگى شان پديد آورد. و اگر خدا مى خواست مى توانست از تأثير اختلاف جلوگيرى كند، به طورى كه هرچند اختلاف در آنان وجود داشته

باشد كارشان به جنگ و قتال نينجامد و پنجه به روى هم نكشند و لكن چنين چيزى را نخواست و اين سبب را مانند ساير اسباب و علل به حال خود گذاشت، تا طبق سنت جاريه اش در همه اسباب رفتار كرده باشد، همان سنتى كه خود او در عالم صنع و ايجاد جارى كرده و خدا ه_رچ_ه بخواهد مى كند.(1)

1- المي___زان ج 4، ص 205.

مشيت الهى در عدم جلوگيرى از جنگ و اختلاف (209)

(210)

از ناحيه او به وى افاضه وجود بشود، همين كه اين فيض قطع شد معدوم گشته و اسم و رسمش از لوح وجود محو مى گردد.

تمامى اجزاء و اطراف عالم به يكديگر متصل و مربوط است به طورى كه سير يك موجود در مسير وجودى اش موجود ديگرى را هم به كمال و نتيجه اى كه از خلقتش منظور بوده مى رساند و سلسله موجودات به منزله زنجيرى است كه وقتى اولين حلقه آن به طرف نتيجه و هدف به حركت در آيد آخرين حلقه سلسله نيز به سوى سعادت و هدفش به راه مى افتد، مثلاً انسان از نظامى كه در حيوانات و نباتات جريان دارد استفاده مى كند و نباتات از نظامى كه در اراضى و جو محيط جريان دارد منتفع مى شود و

تقدير الهى در تأثير متقابل موجودات (213)

موجودات زمينى از نظام جارى در آسمان ها و آسمانى ها از نظام جارى در موجودات زمين استمداد مى جويند، پس تمامى موجودات داراى نظام متصلى هستند كه هر نوعى از انواع را به سوى سعادت خاصش سوق مى دهد، اين جاست كه فطرت سليم و شعور زنده و آزاد ناگزير مى شود از اين كه بگويد: نظامى به اين وسعت و دقت جز به تقدير خدايى عزيز و عليم و تدبير پروردگارى حكيم و خبير صورت نمى بندد.

و نيز ناچار است بگويد: اين تقدير و تدبير جز به اين فرض نمى شود كه هويت و اعيان و خلاصه ذات هر موجود را در قالبى ريخته باشد كه فلان فعل و اثر مخصوص از او سر بزند و در هر منزل از منازلى كه در طول مسيرش برايش تعيين شده همان نقشى را كه از او خواسته اند بازى

كند و در منزلى كه به عنوان آخرين منزل و منتها اليه سيرش تعيين گرديده متوقف شود و همه اين مراحل را در ميان سلسله

(214) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

عل__ل و اسب_اب در پي__ش روى ق_ائ_د قض___اء و به دنب_ال س_ائ_ق ق__در طى نمايد.(1)

كه شما به خداوند سبحان داريد بر نمى آورم و نمى گويم كه اين سفارش سبب مستقلى است كه شما را از نزول بلا نگهداشته و توسل به آن موجب سلامت و عافيت شما مى شود، چه اينگونه اسباب كسى را از خدا بى نياز نمى سازد و بدون حكم و اراده خدا اثر و حكمى ندارد، پس به طور مطلق حكم جز براى خداى سبحان نيست و اين اسباب، اسباب ظ_اهرى هستن_د ك_ه اگر خ_دا اراده كند صاحب اثر مى شوند.

يعقوب عليه السلام به همين جهت دنبال گفتار خود اضافه كرد كه «عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَ

(216) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

عَلَيْهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُتَوَكِّلُونَ.» (67 / يوسف) يعنى در عين اين كه دستورتان دادم كه به منظور دفع بلايى كه از آن بر شما مى ترسم متوسل به آن شويد، در عين حال توكلم به خداست، چ_ه در اي_ن سبب و چ_ه در س_اير اسب_ابى كه م_ن در ام__ورم اتخ__اذ مى كنم.

و اين مسيرى است كه هر عاقل رشيدى بايد سيره خود قرار دهد، چه اگر انسان دچار غوايت و گمراهى نباشد مى بيند و احساس مى كند كه نه خودش مستقلاً مى تواند امور خود را اداره كند و نه اسباب عادى كه در اختيار اوست مى توانند مستقلاً او را به مقصدش برسانند، بلكه بايد در همه امورش به وكيلى ملتجى شود كه اصلاح امورش به دست اوست و اوست كه به بهترين وجهى امورش را تدبير مى كند و آن وكيل همان خداى قاهرى است كه هيچ چيز بر او قاهر نيست و خداى غالبى است كه هيچ چيز بر او غ_ال_ب نيس_ت، ه_ر چ_ه بخ_واه_د مى كن_د و ه_ر حكم_ى كه اراده كن_د انف_اذ مى نم__ايد.

پس اين

آيه چند نكته را روشن ساخت:

تقدير الهى و ميزان تأثير سببيت اسباب (217)

اول - اين كه معناى توكل بر غير عبارت است از اين كه آدمى غير خود را بر امرى از امور تسلط دهد كه آن ام_ر ه_م با شخص متوكل ارتباط و ن_سبت دارد و ه_م با موكل.

دوم - اين كه اسباب عادى به خاطر اين كه در تأثير خود مستقل نبوده و در ذات خود بى نياز و بى احتياج به غير خود نيستند لاجرم مى بايد كسى كه در مقاصد و اغراض زندگى اش متوسل به آن ها مى شود در عين توسلش به آن ها متوكل بر غير آن ها و اسبابى كه فوق آنهاست بشود، تا آن اسباب سببيت اين اسباب عادى را سبب شوند و در نتيجه سببيت اينها تمام گردد، كه اگر چنين توكلى بكند بر طبق روش صحيح و طريق رشد و صواب سلوك كرده، نه اين كه اسباب عادى را كه خداوند نظام كون را بر اساس آن نهاده مهمل دانسته هدف هاى زندگى خود را بدون طريق طلب ك_ند، كه چنين ط_لبى ض_لالت و جهل است.

سوم - اين كه آن سببى كه مى بايد بدان توكل جست (و خلاصه آن سببى كه تمامى

(218) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

اسباب در سببيت خود نيازمند به آنند،) همانا خداى سبحان و يگانه اى است كه شريكى ندارد، آرى او خداوندى است كه معبودى جز او نبوده و او رب و پرورش دهنده هر چيز است و اين نكته از حصرى استفاده مى شود كه جمله: «وَ عَلَى اللّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُتَوَكِّلُونَ» بر آن دلالت دارد.

اگر خداوند نقشه يعقوب را بى اثر و قضاى خود را ممضى ساخت براى اين بود كه

مى خواست حاجتى را كه يعقوب در دل و در نهاد خود داشت برآورد و سببى را كه به نظر او باعث محفوظ ماندن فرزندان او بود و سرانجام هيچ كارى برايش صورت نداد، بلكه مايه تفرقه جمع فرزندان و نقص عدد ايشان شد، همان سبب را وسيله رسيدن يعق__وب به يوسف قرار داد.(1)

1- المي________زان ج 22، ص 62.

تقدير الهى و ميزان تأثير سببيت اسباب (219)

حقيقت_ى است قرآنى.

غير از حقيقت نامبرده كه گفتيم امر خداست، امر ديگرى در اين بين در كمين مردم است، تا چه وقت وضع خود را تغيير دهند و خداوند درباره آن امر فرمود: وقتى اثر خود را مى كند كه مردم وضع خود را تغيير دهند، در اين هنگام است كه خداوند هم به وسيله اين امر نعمت هايش را تغيير مى دهد.

امر خداوند بر متون اشياء و حواشى آن ها و در هر حال مهيمن و مسلط است و هر چيزى چه در حال ثباتش و چه در عين تغييرش مطيع امر او و خاضع در برابر عظمت اوست و اين كه هر چند امر الهى ابعاضى داشته و آن ابعاضش با هم مختلفند، يك امر معقب و حافظ است، امر ديگرى است كه تغييردهنده نعمت است و لكن در عين حال ن_ظام واحدى دارند كه تغيير و تبديل ندارد.

از قضاياى محتوم و سنت جارى الهى يكى اين است كه همواره ميان احسان و تقوى و شكر خدا و ميان توارد نعمت ها و تضاعف بركات ظاهرى و باطنى و نزول و ريزش

تقدير مقدار و حدود ثابت اشياء نزد خدا (221)

آن از ناحيه خدا ملازمه بوده و هر قومى كه احسان و تقوى و شكر داشته اند خداوند نعمت را بر ايشان باقى داشته و تا مردم وضع خود را تغيير نداده اند روز به روز بيشتر كرده است، «وَ لَوْ اَنَّ اَهْلَ الْقُرىآ امَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَيْهِمْ بَرَكاتٍ مِنَ السَّمآءِ وَالاَْرْضِ،» (96 / اعراف) و «لَئِنْ شَكَرْتُمْ لاََزيدَنَّكُمْ،» (7 / ابراهيم) و «هَلْ جَزاءُ الاِْحْسانِ اِلاَّ الاِْحْسانُ.» (60 / رحمن) (1)

يَحْفَظُونَهُ مِنْ اَمْرِ اللّهِ اِنَّ اللّهَ لا يُ_غَيِّ___رُ م_ا بِقَ_____وْمٍ حَ___تّى يُ_غَيِّ____رُوا م_ا بِأَنْ_فُسِ_هِ__مْ!» (11 / رعد)

بايد آدمى را چنين تصور كرد كه در راهى مى رود و دنبالش معقبات دورش

1- المي______زان ج 22، ص 200.

(222) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

مى چرخند و اتفاقا خداوند از اين راه هم خبر داده و فرموده: «يا اَيُّهَا الاِْنْس_انُ اِنَّكَ كادِحٌ اِلى رَبِّكَ كَدْحا فَمُلاقيهِ،» (6 / انشقاق) و نيز در معناى اين آيه آيات ديگرى است كه دلالت مى كند بر رجوع آدمى به پروردگارش، مانند: «وَ اِلَيْهِ تُرْجَعُونَ،» (56 / يونس) و «اِلَيْهِ تُقْلَبُونَ،» (21 / عنكبوت) بنابراين براى آدمى كه برحسب اين ادله به سوى پروردگارش بر مى گردد تعقيب كنندگانى هستند كه از پيش رو و از پشت مراقب اويند.

اين هم از مشرب قرآن معلوم و پيداست كه آدمى تنها اين هيكل جسمانى و اين بدن مادى محسوس نيست، بلكه موجودى است مركب از بدن و نفس و شؤون و امتيازات عمده او همه مربوط به نفس اوست، نفس اوست كه اراده و شعور دارد و به خاطر داشتن آن مورد امر و نهى قرار مى گيرد و پاى ثواب و عقاب و راحت و الم و سعادت و شقاوت به ميان مى آيد و كارهاى زشت و زيبا از او سر مى زند و ايمان و كفر را به او نسبت مى دهند، هرچند نفس بدون بدن كارى نمى كند و لكن بدن جنبه آلت و ابزارى را

تقدير عوامل حفظ انسان (223)

دارد كه نفس براى رسيدن به مقاصد و هدف هاى خود آن را به كار مى گيرد. بنابراين معناى جمله «مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ، وَ مِنْ خَلْفِه» توسعه مى يابد، هم امور مادى

و جسمانى را شامل مى شود و هم امور روحى را، پس همه اجسام و جسمانياتى كه در طول حيات انسان به جسم او احاطه دارد، بعضى از آن ها در پيش روى او قرار گرفته و بعضى در پشت سر او واقع شده اند و همچنين جميع مراحل نفسانى كه آدمى در مسيرش به سوى پروردگارش مى پيمايد و جميع احوال روحى كه به خود مى گيرد و قرب و بعدها و سعادت و شقاوت ها و اعمال صالح و ثواب و عقاب هايى كه براى خود ذخيره مى كند، همه آن ها يا در پشت سر انسان قرار دارند و يا در پيش رويش.

اين معقباتى كه خداوند از آن ها خبر داده در اينگونه امور از نظر ارتباطش به انسان ها دخل و تصرف هايى دارند و اين انسان كه خداوند او را توصيف كرده به اين كه مالك نفع و ضرر و مرگ و حيات و بعث و نشور خود نيست و قدرت بر حفظ هيچ يك از

(224) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

خود و آثار خود را چه آن ها كه حاضرند و چه آن ها كه غايبند ندارد و اين خداى سبحان است كه او و آثار حاضر و غايب او را حفظ مى كند و در عين حال كه فرموده: «اللّهُ حَفيظٌ عَلَيْهِمْ - خداوند برايشان حافظ است» (6 / شورى) «وَ رَبُّكَ عَلى كُلِّ شَى ءٍ حَفيظٌ - و پروردگارت بر هر چيزى نگهبان است» (21 / سبأ) در عين حال وسايطى را هم در اين حفظ كردن اثبات نموده و مى فرمايد: «وَ اِنَّ عَلَيْ_كُمْ لَح_افِظينَ - به درستى كه بر شما نگهبانانى هست.» (10 / انفطار)

پس اگر خداى تعالى آثار حاضر و غايب انسانى

را به وسيله اين وسايط كه گاهى آن ها را «حافِظين» ناميده و گاهى «مُعَقَّبات» خوانده، حفظ نمى فرمود هر آينه فنا و نابودى از هر جهت آن ها را احاطه نموده، هلاكت از پيش رو و پشت سر به سويش مى شتافت، چيزى كه هست همان طور كه حفظ آن ها به امرى از ناحيه خداست، همچنين فناى آن و فساد و هلاكتش به امر خداست، چه ملك هستى از آن اوست و جز او كسى

تقدير عوامل حفظ انسان (225)

مدبر و متصرف در آن نيست. اين آن حقيقتى است كه تعليم قرآنى بدان هدايت مى كند و آي__ات در اي__ن مع_انى بسيار است.(1)

قضا رانده و قضايش را حتم كرده كه نعمت ها و موهبت هايى كه به انسان مى دهد مربوط به حالات نفسانى خود انسان باشد، كه اگر آن حالات موافق با فطرتش جريان يافت آن نعمت ها و موهبت ها هم جريان داشته باشد، مثلاً اگر مردمى به خاطر استقامت فطرتشان به خدا ايمان آورده و عمل صالح كردند، دنبال ايمان و اعمالشان نعمت هاى دنيا و آخرت به سويشان سرازير شود، هم چنان كه فرمود: «وَ لَوْ اَنَّ اَهْلَ الْقُرىآ امَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَيْهِمْ بَرَكاتٍ مِنَ السَّمآءِ وَ الاَْرْضِ،» (96 / اعراف) و مادام كه آن حالت در دل هاى ايشان دوام داشته باشد اين وضع هم از ناحيه خدا دوام يابد و هر وقت كه ايشان حال خودرا تغييردادند خداوند هم وضع رفتارخودرا عوض كند ونعمت رابه نقمت مبدل سازد.

تقدير عوامل دگرگونساز (227)

ممكن هم هست كه از آيه عموميت هم استفاده بشود، يعنى نقمت را هم شامل شده چنين افاده كند، كه ميان تمامى حالات انسان و اوضاع خارجى يك نوع تلازم است، چه در جانب خير و چه در جانب شر، پس اگر مردمى داراى ايمان و اطاعت و شكر باشند خداوند نعمت هاى ظاهرى و باطنى اش را به ايشان ارزانى بدارد و همين كه ايشان وضع خود را تغيير دادند و كفر و فسق ورزيدند خدا هم نعمت خود را به نقمت مبدل كند و همچنين اگر دچار نقمت باشند تا باز خود را تغيير دهند، همين كه تغيير دادند و به اط__اع__ت و شك__ر بازگشتن__د باز هم نقمتش__ان به نعمت مب__دل شود و همچنين.

و لكن ظاهر سياق با اين عموميت مس_اع_د نيس_ت و خصوصا دنباله آن كه دارد: «وَ اِذا اَرادَ اللّهُ بِقَوْمٍ

سُوءً فَلا مَرَدَّ لَهُ،» (11 / رعد) چه اين دنباله بهترين شاهد است بر اين كه مقصود از «ما بِقَوْمٍ» نعمت قبلى ايشان است، نه اعم از نعمت و نقمت، چون جمله نامبرده تغيير را وصف مى كند و از اين كه در توصيف معناى آن مى فرمايد وضعشان

(228) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

را ب__ه ع__ذاب و ب__دبخت__ى تغيي__ر مى دهي__م، فهمي__ده مى ش__ود ك__ه مقصود از وض__ع قبل__ى ش__ان نعم____ت و خ__وش__ى ايش____ان اس__ت. (دق____ت ف__رم__ايي___د).

علاوه بر اين كه خداى سبحان خود مى فرمايد: «وَ ما اَصابَكُمْ مِنْ مُصيبَةٍ فَبِما كَسَبَتْ اَيْديكُمْ وَ يَعْفُوا عَنْ كَثيرٍ،» (30 / شورى) و مى رساند كه از بسيارى از سيئات عفو مى كند و آثار آن ها را محو مى سازد و اين خود دليل است بر اين كه در جانب شر ملازمه اى ميان اعمال انسان و آثار سوء خارجى نيست، به خلاف جانب خير، كه ميان آن وآثارحسنه اش ملازمه هست، هم چنان كه درنظيرآيه: «و اين بدان جهت است كه خدا تغييردهنده نعمتى كه بر قومى داده نيست تاآن كه ايشان خود را تغيير دهند،» (11/رعد) ف__رم__وده: خ__داون__د آث__ار ني____ك ك__اره__اى ني__ك را از بي___ن نم__ى ب______رد.(1)

1- المي___زان ج 22، ص 197.

تقدير عوامل دگرگونساز (229)

مى فرستد، كه مردم رفتار خود را عوض كرده باشند و اگر مردم رفتار خود را عوض كردند به طور حتم و وجوب خدا هم روش خود را تغيير مى دهد و بدون درنگ

(230) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

عذاب مى فرستد، از آيه استفاده نمى شود و به همين جهت سياق را تغيير داده مى فرمايد: «وَ اِذا اَرادَ اللّهُ بِقَوْمٍ سُوءً فَلا مَرَدَّ لَهُ،» (11 / رعد) با اين كه اگر مى خواست سياق را تغيير ندهد بايد مى فرمود: «تا آن كه مردم رفتار خود را عوض كنند كه در اين صورت خداوند بدى را براى ايشان خواسته است به طورى كه احدى نتواند آن را جلوگير شود.» مؤيد اين معنا آيه «وَ ما اَصابَكُمْ مِنْ مُصيبَةٍ فَبِما كَسَبَتْ اَيْديكُمْ وَ يَعْفُوا عَنْ كَثيرٍ،» (30 / شورى) است كه صريحا دلالت مى كند بر اين كه پاره اى از تغييرات خدا در هنگ__ام پ__اره اى از تغيي__رات م__ردم اجرا نمى گردد و خدا مردم را در آن تغييرات عف__و مى ف__رم__اي__د.

اما اين كه آيا فرد هم عينا مانند قوم و جمعيت است؟ و صلاح و فساد عمل او در وضع آخرت و دنياى او و امور مادى و معنوى او اثر مى گذارند يا نه؟ آنچه كه از كلام اله__ى بر مى آي__د اين اس__ت كه مي__ان اعم__ال ص__ال__ح يك فرد و ميان صلاح آخرت و نعمت هاى معنويش رابطه هست و در صورت تغيير آن، نعم__ت ه__اى نامبرده هم تغيي__ر مى كن__د و لك__ن نسبت ب__ه نعمت هاى م__ادى و جسم__انى اش آي__ات دلالتى بر رابط__ه آن دو ن_دارد.

و حكمت همه اين ها هم روشن است، چه تلازم نامبرده مقتضاى حكم توافق و

شمول عوامل دگرگونساز (231)

سنخيتى است كه در

اجزاى عالم برقرار است و هر نوعى را به سوى غايت و نهايت سيرش سوق مى دهد، آرى خداوند براى انواع، غاياتى قرار داده و آن ها را مجهز به وسايل رسيدن بدان غايات آفريده و در ميان اجزاى اين نظام تلائم و توافقى نهاده، كه همه را شى ء واحدى كرده، كه ميان اجزايش معانده و تضاد نيست و مقتضاى آن ها اين است كه هر نوعى در عافيت و نعمت و كرامت تا به غايت خود برسد و ميان انواع موجودات غير از نوع آدمى گويا هيچ نوع ديگرى از مقتضاى فطرت اصلى خود منحرف نمى شود. و نوع انسان هم اگر مانند ساير انواع از مقتضاى فطرت اصلى اش منحرف نگردد، عالم بر طبق سعادت و نعمت او دور مى زند و جريان مى يابد و اما اگر منحرف شد و فساد در ميان آن رايج گرديد، تعادل ميان اجزاء كون برهم خورده و همين خود باعث مى شود كه نعمت از او رم نموده و نظام زندگى اش مختل گردد و در نتيجه فساد در دريا و خشكى عالم به خاطر اعمال نارواى آدمى ظاهر مى گردد و خدا كيفر بعضى از

(232) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

آنچ__ه كه كرده اند به ايشان مى چشاند، تا شايد برگردند.

و اين معنا پوشيده نيست كه مربوط به نوع است، نه شخص و به همين جهت گفتيم ت__لازم مي__ان ص__لاح نوع و نعمت هاى عمومى آنان هست و اما ميان افراد نيست، زيرا چه بسا افرادى كه در نوع به هدف نرسند و لكن خود نوع به هدف برسد و بايد برسد. آرى اگر به خ_اطر انح__راف يك فرد و دو فرد، نوع از سعادت خود محروم

مانده و به غ__اي__ت و هدف نرسد مستلزم لعب در خلقت مى شود و خدا فرموده: «وَ ما خَلَقْنَا السَّم__اءَ وَ الاَْرْضَ وَ م_ا بَ_يْنَ_هُم__ا لاعِبي_نَ.» (16 / انبياء) (1)

1- المي___زان ج 22، ص 202.

شمول عوامل دگرگونساز (233)

/ انع____ام)

حال ببينيم معناى شفاعت با كدام يك از اين دو جهت منطبق است؟ اما انطباق آن بر جهت اول يعنى جهت تكوين و اين كه اسباب و علل وجودى كار شفاعت را بكنند، كه بيسار واضح است، براى اين كه هر سببى واسطه است ميان سبب فوق و مسبب خودش و روبرهم آن ها از صفات علياى خدا، يعنى رحمت و خلق و احياء و رزق و امثال آن را استفاده نموده و انواع نعمت ها و فضل ها را گرفته و به م_حتاجان مى رسانند:

«لَهُ ما فِى السَّمواتِ وَ ما فِى الاَْرْضِ مَنْ ذَا الَّذى يَشْفَعُ عِنْدَهُ اِلاّ بِاِذْنِهِ،» (255 / بقره)

واسطه هاى تكوينى وتشريعى وشمول تغييرودگرگونى (235)

و «اِنَّ رَبَّكُ__مُ اللّهُ الَّذى خَلَقَ السَّمواتِ وَ الاَْرْضَ فى سِتَّةِ اَيّامٍ ثُمَّ اسْتَوى عَلَى الْعَرْشِ يُ_دَبِّ_رُ الاَْمْرَ ما مِنْ شَفيعٍ اِلاّ مِنْ بَعْدِ اِذْنِهِ.» (3 / يونس)

در دو آيه فوق كه راجع به خلقت آسمان ها و زمين است قهرا شفاعت هم در آن ها در مورد تكوين خواهد بود و شفاعت در مورد تكوين جز اين نمى تواند باشد، كه علل و اسبابى ميان خدا و مسبب ها واسطه شده و امور آن ها را تدبير و وجود و ب_ق_اء آن ها را ت_نظ_ي_م ك_نند و اي_ن ه_مان ش_فاع_ت ت_كوينى اس_ت.

و اما از جه__ت دوم، يعن__ى از جه__ت تش__ري_ع، مفه__وم شف__اع__ت در اي__ن م__ورد هم صادق است و هي__چ محذورى در آن نيست و آيه: «يَوْمَئِذٍ لاتَنْفَعُ الشَّفاعَةُ اِلاّ مَنْ اَذِنَ لَ__هُ ال__رَّحْم__نُ وَ رَضِ__ىَ لَ__هُ قَ__وْلاً،» (109 / طه) و آيات بسيار ديگر با اين شف__اعت يعن__ى شف_اعت در مرحل_ه تشريع منطبقند.

براى اين كه اين آيات، شفاعت (شافع بودن) را براى عده اى از بندگان خدا از قبيل

(236) تدبير و

تقدير در نظام آفرينش

ملائكه و بعضى از مردم، اثبات مى كند، البته به شرط اذن و به قيد ارتضاء و اين خودش تمليك شفاعت است، يعنى با همين كلامش دارد شفاعت را به بعضى از بندگانش تمليك مى كند و مى تواند بكند، چون (لَهُ الْمُلْكُ وَ لَهُ الاَْمْرَ.)

پس اين بندگان كه خدا مقام شفاعت را به آنان داده، مى توانند به رحمت و عفو و مغفرت و ساير صفات علياى او تمسك نموده، بنده اى از بندگان خدا را كه گناه گرفتارش كرده، مشمول آن صفات خدا قرار دهند و در نتيجه بلاى عقوبت را كه شامل او شده از او برگردانند و در اين صورت ديگر از مورد حكم عقوبت بيرون گشته، ديگر مصداق آن حكم نيست، زيرا تأثير شفاعت از باب حكومت است، نه از باب تضاد و تعارض و اين مطلب با گفتار خود خداى تعالى كه مى فرمايد: «فَاُولئِكَ يُبَدِّلُ اللّهُ سَيِّاتِهِمْ حَسَناتٍ - خدا گناهان ايشان را مبدل به حسنه مى كند» (70 / فرقان) كاملاً روشن و بى اشكال مى شود. چون به حكم اين آيه خدا مى تواند عملى را با عملى ديگر معاوضه كند،

واسطه هاى تكوينى وتشريعى وشمول تغييرودگرگونى (237)

هم چنان كه مى تواند يك عمل موجود را معدوم سازد: «وَ قَدِمْنا اِلى ما عَمِلُوا مِنْ عَمَلٍ فَجَعَلْناهُ هَباءً مَنْثُورا،» (23 / فرقان) و «فَاَحْبَطَ اَعْمالَهُمْ - پس اعمالشان را بى اثر كرد» و «اِنْ تَجْتَنِبُوا كَبآئِرَ ما تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَيِّئاتِكُمْ - اگر از گناهان كبيره اجتناب كنيد گناهان صغيره شما را محو مى كنيم» (31 / نساء) و «اِنَّ اللّهَ لا يَغْفِرُ اَنْ يُشْرَكَ بِهِ وَ يَغْفِرُ مادُونَ ذلِكَ لِمَنْ يَشآءُ - خدا اين گناه را نمى آمرزد كه به وى

شرك بورزند و گناهان پايين تر از آن را از هر كس بخواهد مى آمرزد،» (48 / نساء) و اين آيه به طور مسلم در غير مورد ايمان و توبه است، براى اين كه ايمان و توبه شرك قبلى را هم جبران نموده و آن را مانند ساير گناهان مشمول آمرزش خدا مى كند.

و نيز همان طور كه مى تواند عملى را مبدل به عملى ديگر كند، مى تواند عملى اندك را بسيار كند «اُولئِكَ يُؤْتَوْنَ اَجْرَهُمْ مَرَّتَيْنِ - اينان اجرشان دو برابر داده مى شود،» (54/قصص) و «مَنْ جآءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ اَمْثالِها - هر كس كار نيكى كند ده برابر مثل آن را خواهد داشت،» (160 / انعام) و نيز همان طور كه مى تواند عملى را با عملى ديگر مبدل

(238) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

نموده و نيز عملى اندك را بسيار كند و همچنين مى تواند عملى را كه معدوم بوده، موجود سازد: «كسانى كه ايمان آوردند و ذريه شان نيز از ايشان پيروى نموده ايمان آوردند ما ذريه شان را به ايشان ملحق مى كنيم و ايشان را از هيچ يك از اعمالى كه كردند محروم و بى بهره نمى سازيم، كه هر مردى در گ_رو عملى است كه انجام داده است.» (21 / طور) (1)

اين قرار باشد پس ديگر، اين اسباب و عللى كه ما در عالم مى بينيم چه كاره اند؟ و چه طور ممكن است در عين حال آن ها را مؤثر بدانيم و در آن ها تصور اثر كنيم، با اين كه هيچ تأثيرى نيست جز براى خداى سبحان؟

از اين توهم چنين جواب داده شده كه تصرف اين علل و اسباب در اين موجودات و معلول ها خود وساطتى است در تصرف خدا، نه اين كه تصرف خود آن ها باشد، به عبارتى ديگر علل و اسباب در مورد مسببات شفيعانى هستند كه به اذن خدا شفاعت مى كنند و شفاعت - كه عبارت است از توسط در رساندن خير و يا دفع شر و اين خود نوعى تصرف است از شفيع در امر مستشفع - وقتى با سلطنت الهى اطلاق و تصرف الهى منافات دارد كه منتهى به اذن خدا نگردد و بر مشيت خداى تعالى اعتماد نداشته باشد، بلكه خودش مستقل و بريده از خدا باشد و حال آن كه چنين نيست براى اين كه هيچ سببى از اسباب و هيچ علتى از علل نيست مگر آن كه تأثيرش به وسيله خدا و نحوه تصرفاتش به اذن خداست، پس در حقيقت تأثير و تصرف خود خداست، پس باز هم

(240) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

درست است بگوييم در عالم به جز سلطان خدا و قيوميت مطلق او هيچ سلطنتى و قي_وميتى نيس_ت، (ع_ز سلطانه).

و بنابر بيانى كه ما كرديم شفاعت عبارت شد از توسط در عالم اسباب و وسايط، چه اين كه اين توسط به تكوين باشد، مثل همين وساطتى كه اسباب دارند و يا ت__وس__ط به زب__ان ب_اش__د.(1)

عِبادى عَنّى فَاِنّى قَريبٌ اُجيبُ دَعْوَةَ الدّاعِ اِذادَعانِ فَلْيَسْتَ_جيبُوا لى وَ لْيُؤْمِنُ_وا بىلَعَلَّهُمْ يَ_رْشُدُونَ!» (186 / بقره)

همان طورى كه كار كردن انسان با اسباب و ابزار موجب سلب قدرت و اختيار از او

1- المي___________زان ج 4، ص 225.

مقدرات و تأثير اسباب ظاهرى و درخواست هاو... (241)

نمى شود همچنين پروردگار هم كه امور را از مجراى اسباب انجام مى دهد لازمه اش محدود شدن قدرت و اختيار بى پايان او نيست. زيرا در حقيقت بازگشت اين تحديدات به فعل است نه به فاعل، زيرا بديهى است كه انسان توانايى ديدن و شنيدن را دارد ولى اصولاً ديدن و شنيدن جز با چشم و گوش نيست، همچنين قدرت پروردگار حد و اندازه اى ندارد ولى چيزهايى كه مورد تعلق قدرت قرار مى گيرد محدود به حدود معين و متوقف بر اسباب مخصوصى است، مثلاً يك نفر انسان مشخص را كه در نظر بگيريم مى بينيم از جهات مختلفى محدود و ممتاز است يعنى از پدر و مادر معينى در زمان و مكان مخصوصى متولد شده و وجودش وابسته به اسباب و شرايط خاصى است كه اگر يكى از آن ها تخلف كند آن شخص معين نخواهد بود، پس ايجاد اين شخص با اين خصوصيات متوقف بر همه آن اسباب و شرايط است بنابراين خود فعل داراى حدود و قي__ود اس__ت ن_ه اي_ن كه ف_اع_ل و ق_درت او مقي_د و مح_دود ب_اش_د (دقت ف_رم_اييد).

(242) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

تمام حوادث و جريانات از طرف پروردگار مقدر شده و اسباب و وسايل تأثير استقلالى و حقيقى در آن ها ندارند و تنها خداوند متعال است كه ملك و سلطنتش دايمى بوده و اراده و مشيتش پيوسته

نفوذ دارد و سر رشته امور را همواره به دست داشته و ب__ه ه__ر نح__وى كه بخواهد مى گرداند بنابراين بايد تنها از او درخواست كرد و از او يارى جست.

مقدر شدن يك امرى باعث نمى شود كه بدون اسباب و وسايل وجود پيدا كند (مثلاً چيزى كه سوختن آن مقدر شده لازمه اش اين نيست كه بدون جهت و با نبودن هيچ امر سوزاننده اى بسوزد بلكه معنايش اين است كه آتش يا وسيله سوختن ديگرى فراهم شده و آن را مى سوزاند،) و دعا خود يكى از اسباب است پس موقعى كه شخص دعا مى كند اسباب آن فراهم مى شود و لذا تحقق مى پذيرد (بنابراين مقدر بودن يك امرى با تأثير دعا منافات ندارد زيرا معناى مقدر بودنش اين است كه به واسطه دعا كردن و

مقدرات و تأثير اسباب ظاهرى و درخواست هاو... (243)

مستجاب شدن وجود بيابد چنان كه تقدير سوختن معنايش اين است كه به وسيله وجود آتش در شرايط مخصوصى بسوزد.) اين مطلب پاسخ اشكالى است كه بر موضوع دعا كرده اند و گفته اند مطلبى كه درباره آن دعا مى شود اگر مقدر شده باشد به طور قطع واقع مى شود و اگر مقدر نشده باشد حتما صورت نمى گيرد پس در هر حال دعا بى تأثير است. و اين نظريه با توجه به مطالب بالا رد مى شود.(1)

در نظام آفرينش

مش_رك_ين پ_رتاب كرد.

از همه اين شواهد به دست مى آيد كه م__راد به جمل_ه «فَلَمْ تَقْتُلُوهُمْ وَ لكِنَّ اللّهَ قَتَلَهُمْ وَ ما رَمَيْتَ اِذْ رَمَيْتَ وَ لكِنَّ اللّهَ رَمى!» اين است كه عادى بودن داستان بدر را نفى نموده و انكار فرمايد و بفرمايد كه خيال نكنيد استيصال كفار و غلبه شما بر ايشان امرى عادى و طبيعى بود، چگونه ممكن است چنين باشد و حال آن كه عادتا و طبعا مردمى اندك و انگشت شمار و فاقد تجهيزات جنگى با يك يا دو رأس اسب و عدد مختصرى زره و شمشير نمى توانند لشكرى مجهز به اسبان و اسلحه و مردان جنگى و آذوقه را تار و مار سازند چون عدد ايشان چند برابر است و نيروى ايشان قابل مقايسه با نيروى اين عده نيست، وسايل غلبه و پيروزى همه با آنهاست، پس قهرا آنان بايد پيروز شوند. پس اين خداى سبحان بود كه به وسيله ملائكه اى كه نازل فرمود مؤمنين را استوار و كفار را

امدادهاى غيبى و اعجاز و نقش اسباب ظاهرى (245)

مرعوب كرد و با آن سنگريزه ها كه رسول خدا صلى الله عليه و آله به سمتشان پاشيد فراريشان داد و مؤمنين را بر كشتن و اسير گرفتن آنان تمكن داده و بدين وسيله كيد ايشان راخنثى و سر و صدايشان را خفه كرد.

پس جا دارد اين كشتن و بستن و اين سنگريزه پاشيدن و فرارى دادن همه به خداى سبحان نسبت داده شود نه به مؤمنين. پس اين كه در آيه همه اينها را از مؤمنين نفى نموده از باب ادعاى به عنايت است با اسناد دادن اطراف داستان به سبب الهى و غيرعادى و اين با

استنادش به اسباب ظاهرى و عوامل طبيعى معهود و اين كه مؤمنين كشت__ه و رس__ول خ__دا صلى الله عليه و آله سنگ__ري__زه ه__ا را پ__اشي_ده باشد هيچ منافاتى ندارد.(1)

1- المي________زان ج 17، ص 61.

(246) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

كرده است زيرا بر طبق تعليم ق__رآن مجي__د هم__ه اشي__اء در وج__ود و بق__اء و همه حوادثى كه در پيش دارند، منقاد اويند لاغير.

«مآ اَصابَكَ مِنْ حَسَنَ__ةٍ فَمِ__نَ اللّ__هِ وَ مآ اَصابَكَ مِنْ سَيِّئَةٍ فَمِنْ نَفْسِكَ،» (79 / نساء)

(248) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

خ__داون__د در آي__ه پي__ش ت__ذك__ر داد ك__ه م__ردم نم_ى خ__واهن__د حقيق__ت را بفهمند و در اي__ن آي__ه مى خ__واه__د حقيق__ت ام__ر را بي_ان كن_د.

بايد توجه داشت كه اين حقيقت يكى از احكام وجودى است و بين همه موجودات و لااقل بين همه افراد مؤمن و كافر، صالح و ناصالح و پيغمبران و مادون آنان، داير است و پيغمبر در اين باره خصوصيتى ندارد. روى اين نظر، حسنات يعنى چيزهايى كه انسان طبعا آن ها را خوب مى شمارد مانند عافيت، نعمت، امن، رفاه و امثال آن، اينها همه از طرف خداست، ولى سيئات يعنى امورى كه انسان را ناراحت مى كند مانند بيمارى، خوارى، نادارى، آشوب و فتنه، اينها به خود آدمى برگشت دارد نه به خداوند. پس اين آيه با آيه زير قريب المضمون است كه مى فرمايد:

«ذلِ__كَ بِاَنَّ اللّهَ لَ__مْ يَ__كُ مُغَيِّ__را نِعْمَ__ةً اَنْعَمَها عَلى قَوْمٍ حَتّى يُغَيِّرُوا ما بِاَنْفُسِهِمْ،»

(53 / انفال)

اين مطلب كه (حسنات راجع به خدا و سيئات راجع به بنده است) منافات با آن ندارد

حوادث نيك و بد و منشأ آن (249)

كه با يك نظر كلى ديگر حسنات و سيئات همه راجع به خداوند باشد و بيان اين مطل_ب متعاقب_ا خواهد آمد.(1)

اجتم__اعى ب__ه انس__ان روى آور مى ش__ود، تعمي__م داده اس__ت.

اي_ن ح_وادث ب_رحسب ع_وامل م_ختلف پديد مى آيد:

يك سلسله از اين حوادث است كه با آرزوهاى انسان موافق و با سعادت او در

1- المي_________زان ج 9، ص 7.

(250) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

زندگى فردى يا اجتماعى سازگار است، مانند: عافيت، صحت، گشايش زندگى و نظاير آن كه اينها را «حسنات» يا «خوبى ها» مى نامند. ولى دسته ديگرى از حوادث وجود دارد كه با آمال و همچنين سعادت انسان، ملائم و موافق نيست، مانند: بلاها، محنت ها، فقر، مرض، خوارى، اسيرى و نظاير آن. اين دسته را «سيئات يا بدى ها» مى گويند. از آنچه گفتيم معلوم شد كه امور و افعال خارجى با ملاحظه نسبتى كه با كمال نوع يا سعادت فرد يا امثال آن دارند، متصف به «خوبى» و «بدى» مى شوند. بنابراين حسن و قبح دو صفت «اضافى» است ولى اين اضافه در پاره اى از موارد ثابت و لازم و در موارد ديگرى تغييرپذير است، مثل بذل مال كه بالنسبه به مستحق خوب و نسبت بغير مستحق بد است... . «حسن» هميشه يك امر «وجودى» و «قبح و بدى» يك معناى عدمى. قبح يا مسأه يا بدى عبارت از آن است كه يك چيزى صفت «موافقت» و «سازگارى» را كه نام برديم فاقد باشد والا متن يك «شى ء» و يا يك «فعل» با قطع نظر از موافقت و عدم

ميزان سنجش حوادث نيك و بد... (251)

موافقت نام برده، يكى است و هيچ تفاوت ندارد. مثلاً زلزله و سيل بنيان كن، اگر به مرز و بوم ملتى رو آورد، براى دشمنان آن ملت دو نعمت خيلى خوب به شمار مى آيد در حالى

كه نسبت به خود اين ملت خيلى بد است.

مث__ال ديگ__ر: آمي__زش زن و م__رد اگ__ر بر اس__اس ازدواج قانونى ب__اش__د خ__وب و مب___اح اس__ت ول__ى اگر سف__اح و نابكارى باشد و ازدواج قانونى نباشد «سيئ__ه» و «ح____رام» اس__ت زي__را ب__ا تكلي__ف اله__ى م__واف__ق نيس__ت. از اين مثال ها واضح شد كه حسنات يا خ__وب__ى ه__ا عن__وان هاى وج__ودى ام__ور و افع__الن__د ولى سيئات عنوان هاى عدمى، ولى در هر صورت، متن آن چيزى كه متصف به خ__وب_ى و ب__دى مى شود يكى است.(1)

1- المي___زان ج 9، ص 13.

(252) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

كونى، كاملاً با يكديگر سازگارى و موافقت دارند.

هر نعمت خوب و يا هر پيشامد بدى در «وجود» خود منسوب به خدا است و بايد توجه داشت كه ذات بدى ها يعنى بر حسب اصل نسبتى كه بين همه موجوداتى كه مخلوق خدايند داير است، منسوب به خدا است هر چند بر حسب نسبتى ديگر، سيئه است. اين آيه همين مطلب را مى رساند: «وَ اِنْ تُصِبْهُمْ حَسَنَةٌ يَقُولُوا هذِه مِنْ عِنْدِ اللّهِ وَ اِنْ تُصِبْهُمْ سَيِّئَةٌ يَقُولُوا هذِه مِنْ عِنْدِكَ قُلْ كُلٌّ مِنْ عِنْدِ اللّهِ،» (78 / نساء) و اما جهت سيئه و بدى را كه در انسان وجود دارد قرآن كريم به خود انسان نسبت مى دهد و در اين باره مى فرمايد: «مآ اَصابَكَ مِنْ حَسَنَةٍ فَمِنَ اللّهِ وَ مآ اَصابَكَ مِنْ سَيِّئَةٍ فَمِنْ نَفْسِكَ،» (79 / نساء) و «م_ا اَصابَكُ_مْ مِنْ مُصيبَةٍ فَبِما كَسَبَتْ اَيْديكُ__مْ وَ يَعْفُ__وا عَ__نْ كَثي__رٍ،» (30 / شورى) و «لا يُغَيِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتّى يُغَيِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ،» (14 / رعد) و «ذلِكَ بِاَنَّ اللّهَ

(254) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

لَمْ يَكُ مُغَيِّرا نِعْمَةً اَنْعَمَها عَلى قَوْمٍ حَتّى يُغَيِّرُوا ما بِاَنْفُسِهِمْ،» (53 / انفال) توضيح مطلب آن كه آيات سابق - به طورى كه معلوم شد - پيشامدهاى سوء را عينا مثل خوبى ها و حسنات در اصل خلقت خوبى و حسنه مى داند.

معنى «مآ اَصابَكَ مِنْ حَسَنَةٍ» يعنى هر خ__وب__ى كه به تو مى رسد - كه هر چه مى رسد خوبى است - همه از طرف خداست، ولى هر چه بد و سيئ__ه ب__اش__د تنها بالنسب__ه به تو بد اس__ت گ__ر چ__ه خ__ود ب__ه خ__ود خ__وب و حسن__ه اس___ت زي__را با قصد و خواسته تو

سازگار نيست و اين بدى را نفس تو به اختيار سوء خود ب__ه طرف ت__و مى كش__ان__د و با اختي__ار س__وء از خدا خ__واست__ه است! خ__دا اج__ل از آن اس__ت ك__ه ابت__داءً ب__ه ت__و ش____ر و ض____رر ب_رس_اند.(1)

1- المي___زان ج 9، ص 14.

انتساب حوادث خوب و بد به خدا (255)

كارهايى كه اجتماع اطراف پيغمبر صلى الله عليه و آله كه شخص او، در بين آنان بود انجام دادند به او رسيده است. اگر هم نسبت به شخص شريف او سنجيده شود، يك محنت الهى است كه در راه خدا و در راه دعوت پاك او كه با بصيرت به طرف خدا دعوت مى كرد، به او رسيد و نعمتى است كه درج_ات او را ب_الا مى برد.

همچنين هر بدى به ملت__ى ب__رس__د، ب__رحس__ب نظر قرآن - كه جز حق، رأى ديگ__رى ن__دارد - مستن__د به اعمال خودشان است ولى هرچه خوبى به ايشان برسد،

انتساب حوادث و جوامع انسانى (257)

از ط__رف خ__داون__د سبح___ان اس_ت.(1)

انسان مالك هيچ خوبى و حسنه اى نمى شود مگر آن كه خدا تمليكش كند و به او برساند، بنابراين همه خوبى ها از آن خدا و همه بدى ها و سيئات از مردم است، معناى اين آيه: «مآ اَصابَكَ مِنْ حَسَنَةٍ فَمِنَ اللّهِ وَ مآ اَصابَكَ مِنْ سَيِّئَةٍ فَمِنْ نَفْسِكَ،» (79 / نساء) نيز به خوبى واضح شد. پس همه حسنات از آن خداست، از اين نظر كه هر چيز خوبى مخلوق خداست و خلقت و «حسن» از يكديگر جدا نمى شوند و از اين نظر كه حسنات، خيرات مى باشند و تمام خير و خوبى به دست خداست و جز به تمليك خدا، كس ديگرى مالك آن ها نمى شود. ولى هيچ بدى را نمى توان به ذات پاك او نسبت داد، زيرا بدى و سيئه، از آن جهت كه بدى و سيئه است (نه از نظر جنبه وجودى و خيرش) اصلاً مخلوق خدا نيست، شأن خدا خلق و آفريدن است، سيئه عبارت از اين است

نقش انسان در ايجاد حوادث نيك و بد (259)

كه آدمى به واسطه كارى كه به دس__ت خ__ود انجام داده، رحمت خدا را فاقد باشد و رحمت الهى به او نرسد، خلاصه به واسط__ه ك__ار ب__د او، از رحم_ت جلوگيرى شود. (پس، سيئه، نبود رحمت است و نب_ود، چي__زى نيست ك__ه منس__وب به خ__دا باشد.)(1)

ص 20.

(260) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

از آثار طبيعى اجسام است. خداوند متعال مى فرمايد: «وَ ما اَصابَكُمْ مِنْ مُصيبَةٍ فَبِما كَسَبَتْ اَيْديكُمْ وَ يَعْفُوا عَنْ كَثيرٍ،»(30 / شورى) و «اِنَّ اللّهَ لا يُغَيِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتّى يُغَيِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ وَ اِذا اَرادَ اللّه بِقَوْمٍ سُوءً فَلا مَرَدَّ لَهُ،» (11 / رعد) و «ذلِكَ بِاَنَّ اللّهَ لَمْ يَكُ مُغَيِّرا نِعْمَةً اَنْعَمَها عَلى قَوْمٍ حَتّى يُغَيِّرُوا ما بِاَنْفُسِهِمْ،»(53 / انفال) و اين آيات دلالت دارد بر اين كه بين حوادثى كه واقع مى شود و بين اعمال چه خوب و چه بد يك نحو ارتب__اطى ب__رقرار است و اين مطلب در دو آيه از قرآن شريف خلاصه شده، يكى آيه: «وَ لَوْ اَنَّ اَهْلَ الْقُرىآ امَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَيْهِمْ بَرَكاتٍ مِنَ السَّمآءِ وَ الاَْرْضِ وَ لكِنْ كَذَّبُوا...،»(96 / اعراف) و ديگرى آيه: «ظَهَرَ الْفَسادُ فِى الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ بِما كَسَبَتْ اَيْدِى النّاسِ لِيُذيقَهُمْ بَعْ_ضَ الَّذى عَمِلُوا...،» (41 / روم) مى باشد.

بنابراين حوادثى كه در عالم اتفاق مى افتد تا اندازه اى تابع اعمال آدميان است، يعنى اگر بشر اطاعت خدا كند و راهى را كه او مى پسندد بپيمايد، ابواب خير و بركت به رويش

تبعيت حوادث از اعمال فردى و اجتماعى (261)

گشوده مى شود و برعكس اگر از راه بندگى منحرف شده و در وادى گمراهى و ضلالت قدم گذارد و انديشه اش فاسد و كردارش زشت و ناهنجار گردد در جامعه فساد پديد آيد و دامنه اش خشكى و دريا را فرا گيرد و ملت ها را به واسطه ظلم و ستم و جنگ و ناامنى و ساير شرور به هلاكت سوق دهد و همچنين مصايب و بلاياى خانمان سوزى از ناحيه

جريانات طبيعى و حوادث تكوينى مانند سيل و زلزله و صاعقه و امثال آن ها متوجه ايشان شود و قرآن شريف سيل عرم و طوفان نوح و صاعقه ثمود و صرصر عاد را از اين قبيل حوادث مى شمارد.

پس جمعيت فاسدى كه دست از فضيلت و تقوى شسته و در گرداب رذايل و مفاسد غوطه ور شده اند محكوم به هلاكت و نابودى بوده و خدا وبال كارشان را به ايشان خواهد چشانيد. چنان كه مى فرمايد: «اَوَ لَمْ يَسيروُا فِى الاَْرْضِ فَيَنْظُروُا كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الَّذينَ مِنْ قَبْلِهِمْ كانُوا اَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَ اثارا فِى الاَْرْضِ فَاَخَذَهُمُ اللّهُ بِذُنُوبِهِمْ وَ ما كانَ لَهُمْ

(262) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

مِنَ اللّهِ مِنْ واقٍ» (21 / غافر) و «و هرگاه خواستيم شهرى را نابود كنيم اعيانش را فرموديم در آنجا نافرمانى كردند پس گفتار برايشان محقق شد و نابودش كرديم نابود كردنى - وَ اِذا اَرَدْنا اَنْ نُهْلِكَ قَرْيَةً اَمَرْنا مُتْرَفيها فَفَسَقُوا فيها فَحَقَّ عَلَيْهَا الْقَوْلُ فَدَمَّرْناها تَدْميرا،» (16 / اسراء) و «ثُمَّ اَرْسَلْنا رُسُلَنا تَتْرا كُلَّ ما جاءَ اُمَّةً رَسُولُها كَذَّبُوهُ فَاَتْبَعْنا بَعْضَهُمْ بَعْضا وَ جَعَلْناهُمْ اَحاديثَ فَبُعْدا لِقَوْمٍ لا يُؤْمِنُونَ،»(44 / مؤمنون) اين حال جامعه فاسد است و امر جامعه صالح عكس آن است. فرد هم حكم جمعيت را دارد يعنى اثر كارهاى نيك و مكافات كارهاى بدش را خواهد ديد ولى گاهى از نعمت هاى پيشينيان ني__ز به_ره من_د مى ش__ود و زم_انى هم ب_ه مظ_الم پ_دران و ني_اك_ان مبتلا مى گردد.(1)

1- المي___زان ج 3، ص 261.

تبعيت حوادث از اعمال فردى و اجتماعى (263)

اتَّبَعَ هُداىَ فَلا يَضِ__لُّ وَ لا يَشْق__ى وَ مَنْ اَعْرَضَ عَنْ ذِكْرى فَاِنَّ لَهُ مَعيشَةً ضَنْكا» (123 و 124 / طه)

اگر آدمى در زندگى دنيا با اختلاف جهات و تشتت اطراف و انحاء آن و اين كه اين زندگى را تنها به نيكان اختصاص نداده اند، بلكه مؤمن و كافر در آن مشتركند، در نظر بگيريم، خواهيم ديد كه اين زندگى به حسب حقيقت و باطن و از نظر علم به خداى تعالى و جهل به او، مختلف است. آن كس كه عارف به مقام پروردگار خويش است، وقتى خود را با زندگى دنيا كه همه رقم كدورت ها و انواع نا ملايمات و گرفتارى ها دارد مقايسه كند و در نظر بگيرد كه اين زندگى آميخته اى از مرگ و حيات و سلامتى و بيمارى و فقر و

(264) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

توانگرى و راحت و تعب و وجدان و فقدان است. و نيز در نظر بگيرد كه همه اين دنيا چه آن مقدارش كه در خود انسان است و چه آن ها كه در خارج از ذات آدمى است، مملوك پروردگار اوست و هيچ موجودى از اين دنيا استقلال در خودش و در هيچ چيز ندارد، بلكه همه از آن كسى است كه نزد وى بغير از حسن و بهاء و جمال و خير كه لايق عزت و جلال او باشد وجود ندارد و از ناحيه او جز جميل و خير صادر نمى شود، آن وقت مى فهمد كه هيچ چيز در عالم مكروه نيست، تا از آن بدش آيد و هيچ مخوفى نيست تا از آن بترسد و هيچ مهيبى نيست تا از آن به دلهره بيفتد و

هيچ محذورى نيست تا از آن برحذر شود.

بلكه با چنين نظر و ديدى، مى بيند كه آنچه هست همه حسن و زيبايى و محبوب است، مگر آن چيزهايى كه پروردگارش به او دستور داده باشد كه مكروه و دشمن بدارد، تازه همان چيزها را هم باز به خاطر امر خدا مكروه و دشمن مى دارد و يا محبوب

زيبايى حوادث از نظر انسان الهى (265)

خود قرار مى دهد و از آن لذت و به امر آن ابتهاج به خرج مى دهد و خلاصه چنين كسى غير از پروردگارش ديگر هيچ هم و غمى ندارد و به هيچ چيز ديگر نمى پردازد. و همه اين ها براى اين است كه چنين كسى همه عالم را ملك طلق پروردگار خود مى بيند و براى احدى غير خدا بهره و نصيبى از هيچ ناحيه عالم قائل نيست، چنين كسى چه كار دارد به اين كه مالك امر، چه تصرفاتى در ملك خود مى كند؟ چرا زنده مى كند؟ و يا مى ميراند؟ و چرا نفع مى رساند؟ و يا ضرر؟ و همچنين در هيچ ح_ادث_ه اى ك_ه او ب_ه وج_ود م_ى آورد، چ_ون و چرا نمى كند.

اين است آن زندگى طيب و پاكى كه هيچ شقاوتى در آن نيست، نورى است كه آميخته با ظلمت نيست، سرورى است كه غم با آن نيست، وجدانى است كه فقدى با آن جمع نمى شود، غنايى است كه با هيچ قسم فقرى آميخته نمى گردد. همه اين ها موهبت هايى است كه با ايمان به خداى سبحان دست مى دهد.

(266) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

در مقابل اين زندگى، يك قسم زندگى ديگر هست و آن زندگى كسى است كه به مقام پروردگار خود جاهل است، چون اين بينوا با انقطاع

از پروردگار خود چشمش به هيچ چيز از خودش و از خارج خودش نمى افتد، مگر آن كه آن را مستقل بالذات و مضر و يا نافع، خير و يا شر بالذات مى بيند و در نتيجه در سرتاسر زندگى ميان ترس از آنچه مى رسد و حذر از آنچه از آن پرهيز مى كند و اندوه از آنچه از دست مى دهد و حسرت از آن چه كه از او گم مى شود، از مال و جاه و فرزندان و ياران و ساير از آنچه محبوب وى است و ب__دان تكي_ه و اعتماد دارد و در زندگى خود مؤثر مى داند غوطه ور است.

او مانند دوزخيان، كه هر وقت پوست بدنشان بسوزد پوستى ديگر بر تن آنان مى كنند، هرگاه با يك ناملايمى خو بگيرد و با تلخى آن عادت كند، با ناملايم تازه ترى و سوزنده ترى روبرو مى شود، تا عذاب را با ذائقه قلبش بچشد و دلش همواره دچار اضطراب و پريشانى باشد و جانش همواره چون شمع بسوزد و آب بشود و سينه اش

زيبايى حوادث از نظر انسان الهى (267)

همواره تنگ و بى حوصله باشد، گويى مى خواهد به آسمان بالا رود، آرى خداوند اين چنين پليدى را بر كسانى كه ايمان نمى آورند مسلط مى كند: «كَذلِكَ يَجْعَلُ اللّهُ الرِّجْسَ عَلَ__ى الَّ__ذي_نَ لا يُ_ؤْمِنُ___ونَ.» (125 / انع___ام)(1)

به آن خير مشغول و سرگرم مى شود و دچار خودبينى و خودپسندى شده و همان خير، هر حق و حقيقتى را از ياد او مى برد. و معناى آيه اين است كه انسان از طلب خير خسته نمى شود، هرچه را كه براى زندگى اش نافع ببيند در طلبش بر مى خيزد و اگر شرى به او برسد بيش از اندازه دچار نوميدى و يأس مى گردد، چون اسبابى را كه به آن ها تكيه داشت مى بيند كه همه از كار افتاده است. و اين نوميدى اش منافات ندارد با اين كه در همين حال به خدا اميد ببندد.

«وَ لَئِنْ اَذَقْناهُ رَحْمَةً مِنّا مِنْ بَعْدِ ضَرّاءَ مَسَّتْهُ لَيَقُولَنَّ هذا لى...،» (50 / فصلت) جمله فوق مى فهماند خيرى كه چشيده رحمتى از ناحيه خدا بود و خدا آن خير را به كامش ريخته، و گرنه او خودش نمى توانست آن خير را به سوى خود جلب كند، چون مالك آن نيست، اگر مالكش بود هيچ وقت از او جدا نمى شد و گرفتار «ضراء» نمى گشت. و چون

رفتار و تصورات انسان ضعيف از حوادث و آينده (269)

زبان حال انسان در چنين حالى اين بود لذا دنبالش اضافه كرد: «وَ ما اَظُنُّ السّاعَةَ قائِمَةً _ و من اصلاً ايمانى به قيام قيامت كه روز حسابكشى است ندارم.»(36 / كهف) «وَ لَئِنْ رُجِعْتُ اِلى رَبّى اِنَّ لى عِنْدَهُ لَلْحُسْنى _ يعنى و به فرض هم كه بازگشتى به سوى خدا داشته باشم، تازه نزد او مثوبتى حسنى و سرانجامى نيك خواهم داشت،» (50 / فصلت) و اين زبان حال هم ناشى از عقيده اى است كه انسان خودپسند درباره خود دارد، يعنى خود را داراى كرامت مى داند و مستحق

خير مى پندارد، گويا مى گويد: آنچه از خير كه به دستم آمده (اگر از ناحيه خودم بوده كه كسى حق حسابكشى از مرا ندارد،) و اگر از ناحيه خدا بوده پس معلوم مى شود كه من نزد خدا كرامتى و احترامى دارم و همين خود دليل بر اين است كه اگر قيامتى هم باشد و به سوى پروردگارم برگردم نزد او نيز سرانجامى ني__ك خ__واه__م داش_ت.(1)

1- المي___زان ج 34، ص 325.

(270) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

حوادث آينده اش، حال اگر فرض كنيم كه شخصى به اين سلسله يعنى به سراپاى حوادث عالم آن طور كه هست و خواهد بود علم داشته باشد، اين علم نسبت هيچ يك از آن حوادث را هرچند اختيارى هم باشد تغيير نمى دهد و تأثيرى در نسبت آن نمى كند، يعنى با اين كه فرض كرديم نسبت وجوب دارد، ممكنش نمى سازد، بلكه هم چنان واجب است.

(توضيح بيشتر اين كه فرض كنيم حضرت على عليه السلام مى دانست كه در روزى معين و ساعتى معين و به دست شخصى معين، ترور مى شود، با فرض اين كه گفتيم روبرهم حوادث عالم واجب و ضرورى الوجود است و ممكن نيست يكى از آن ها از سلسله به هم پيوسته حذف شود، علم امام عليه السلام حادثه ترور خود را ممكن الوجود نمى كند، چه علم داشته باشد و چه نداشته باشد، اين حادثه، حادث شدنى بود. و حالا كه علم دارد اين علم تكليفى براى آن جناب ايجاد نمى كند و او را محكوم به اين حكم نمى سازد كه امروز به خاطر احساس خطر از رفتن به مسجد خوددارى كند و يا ابن ملجم را بيدار مكن و يا براى خود نگهبانى معين كند. چون اين علم، علم به غيب _ يعنى شدنى ها _ است نه علم ع__ادى كه تا تكلي_ف آور باشد.)(1)

(272) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

انسان در مى آيد، چه آن تصوراتى كه در خواب دارد و چه آن هايى كه در بيدارى.

1- المي________زان ج 35، ص 315.

ارتباط حادثه با ريشه هاى حادثه و اهداف آن (273)

آرى بين حوادث و ريشه هاى آن ها كه از آن ريشه ها منشأ مى گيرند و همچنين غايتى كه حوادث به آن غايات و نتيجه ها منتهى مى شوند اتصالى است كه نمى توان آن را انكار كرد و يا ناديده گرفت. و با همين اتصال است كه بعضى با بعضى ديگر مرتبط مى شود، بنابراين ممكن است بنده اى به اذن خدا به اين روابط راه پيدا كرده باشد، به طورى كه از هر حادثه اى حوادث بعدى و نتيجه اى را كه بدان منتهى مى شود بخواند.

مؤيد اين معنا در خصوص حوادث عالم رؤيا آن حكايتى است كه خداى تعالى از قول يعقوب عليه السلام در تأويل خواب يوسف كرده و نيز آن تأويلى است كه يوسف عليه السلام از خواب خود و از خواب رفقاى زندانى اش و از خواب عزيز مصر كرد و در خصوص حوادث عالم بيدارى حكايتى است كه از يوسف در روزهاى زندانى اش كرده و فرموده: «قالَ لا يَأْتيكُما طَعامٌ تُرْزَقانِهآ اِلاّ نَبَّأْتُكُما بِتَأْويلِه قَبْلَ اَنْ يَأْتِيَكُما ذلِكُما مِمّا عَلَّمَنى رَبّىآ،» (37 / يوسف) و «فَلَمّا ذَهَبُوا بِه وَ اَجْمَعُوآا اَنْ يَجْعَلُوهُ فى غَيبَتِ الْجُبِّ وَ اَوْحَيْنآ اِلَيْهِ

(274) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

لَتُنَبِّئَنَّهُمْ بِأَمْرِهِمْ هذا وَ هُمْ لا يَشْعُرُونَ.» (15 / يوسف)(1)

وضعى كه در يكى از آن ها پيش آيد در تمام اوضاع و احوال مصاحب ها و پيشى ها و بعدى هاى آن مؤثر بوده و مانند رشته يك زنجير كه با كشيدن يك دانه آن تمام دانه ها كشيده مى شوند، گرچه حس و ادراك ظاهرى ما به آن ها نرسد و يا از علم و ادراك ما مخفى

1- المي___زان ج 21، ص 131.

ارتباط زنجيرى حوادث عالم در حركت به سوى معاد (275)

بماند. همچنين حالت جديدى كه براى يكى از آن ها پيش آيد، در ديگران هم عكس العمل خواهد داشت. اينها مطالبى است كه در بحث هاى علمى از دوره هاى گذشته پنبه اش زده شده و امروز هم با كاوش هايى كه در علوم طبيعى و رياضى شده كاملاً حقيقتش ثابت و هويدا گشته است. خوشبختانه قرآن شريف همين مطلب را - پيش از آن كه ما به بحث هاى فلسفى و رياضى و طبيعى آن ها پى برده و در ابتدا از كتب ديگران آن بحث ها را ترجمه و بعد خود استقلالاً در آن ها كنجكاوى نماييم - با بيانى نيكو و طرزى ممتاز اظهار داشته است: آن بيان بلندپايه همان اتصال در تدبيرى است كه در آيات زيادى توضيح داده شده: كه موجودات آسمانى و زمينى به هم مربوطند و به يكديگر پيوستگى دارند، پاره اى در پاره ديگر ذى نفع بوده همگى در بر پا داشتن غ__رض اصل__ى خلق__ت و آف_رينش ك__ه عب__ارت از سل__وك و پيمودن راه معاد است

(276) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

ش_رك_ت دارن_د، «وَ اَنَّ اِل_ى رَبِّ_كَ الْ_مُنْتَهى!» (42 / نجم)

اين بيانى بود كه درباره ارتباط اشياء عالم و پيوستگى حوادث و قضاياى آفرينش نسبت به يكديگر گفتيم، عين همين ج__ري__ان

و ارتب__اط در اوصاف افعال و عناوين اعمال وجود دارد و نحوه ارتباط آن ها به يكديگر نح__وه ارتب__اطى است كه امور متقابل و متضاد نسبت به هم دارند، چنان كه همين قسمت را بالعيان در موجودات آفرينش مى بينيم كه: پي__دايش يك چي__ز مختص__ر احتي__اج به نابودى چيز ديگر و پيش افت__ادن چي__زى م__لازم با ت__أخ_ر چيز ديگ_ر است. (1)

1- المي___زان ج 5، ص 192.

ارتباط زنجيرى حوادث عالم در حركت به سوى معاد (277)

و بنابراين آيه شريفه دلالت دارد بر اين كه خداى تعالى بين تمامى موجودات اتصال ها و ارتباط هايى برقرار كرده، هر كارى بخواهد مى تواند انجام دهد و اين نفى عليت و سببيت ميان اشياء نيست و نمى خواهد بفرمايد اصلاً علت و معلولى در بين نيست، بلكه مى خواهد آن را اثبات كند و بگويد: زمام اين علل همه به دست خداست و به هر جا و به هر نحو كه بخواهد به حركشت در مى آورد، پس ميان موجودات عليت حقيقى و واقعى هست و هر موجودى با موجوداتى قبل از خود مرتبط است و نظامى در ميان آن ها برقرار است، اما نه به آن نحوى كه از ظاهر موجودات و به حسب عادت در مى يابيم (كه مثلاً همه جا سركه صفرا بر است،) بلكه به نحوى ديگر است كه تنها خدا بدان آگاه است، (دليل روشن اين معنا اين است كه مى بينيم فرضيات علمى م__وج___ود ق_اص___ر از آن_ن__د ك_ه ت_م__ام__ى ح___وادث وج___ود را ت_علي_ل ك_نن__د.)

قوانين حاكم بر اتصال حوادث و ارتباط موجودات (279)

اي__ن هم__ان حقيقت__ى است ك__ه آي__ات ق__در ني_ز ب_ر آن دلال__ت دارد، م_انند آيه:

«وَ اِنْ مِنْ شَىْ ءٍ اِلاّ عِنْدَنا خَزائِنُهُ وَ ما نُنَزِّلُهُ اِلاّ بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ _ هيچ چيز نيست مگر آن كه نزد ما خزينه هاى آن است و ما نازل و درخور اين جهانش نمى كنيم مگر به ان__دازه اى م_علوم.» (21/ حجر)

«اِنّ_ا كُ_لَّ شَىْ ءٍ خَلَقْناهُ بِقَدَرٍ _ ما هر چيزى را به قدر و اندازه خلق كرده ايم.» (49 / قمر)

«وَ خَلَقَ كُلَّ شَىْ ءٍ فَقَ__دَّرَهُ تَقْ__دي__را _ و هر چيزى آفريد و آن را به نوعى اندازه گيرى ك__رد.» (2 / ف_رقان)

«اَلَّذى خَلَقَ فَسَ__وّى وَ الَّ__ذى قَ__دَّرَ فَهَ__دى

_ آن كس__ى ك__ه خل__ق ك__رد و خلق__ت ه__ر چي__زى را تكمي__ل و تم__ام نم__ود و آن كسى كه هر چه را آفريد اندازه گيرى و هدايتش فرمود.» (2و3/اعلى)

«ما اَص_ابَ مِنْ مُصيبَةٍ فِى الاَْرْضِ وَ لا فى اَنْفُسِكُمْ اِلاّ فى كِتابٍ مِنْ قَبْلِ اَنْ نَبْرَاَها _

(280) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

هيچ مصيبتى در زمين و نه در خود شما پديد نمى آيد مگر آن كه قبل از پديد آوردنش در كت__ابى ضب_ط بوده.» (22 / حديد)

«ما اَصابَ مِنْ مُصيبَةٍ اِلاّ بِأِذْنِ اللّهِ وَ مَنْ يُؤْمِنْ بِاللّهِ يَهْدِ قَلْبَهُ وَ اللّهُ بِكُلِّ شَىْ ءٍ عَليمٌ _ هي__چ مصيبت__ى نم_ى رس_د مگ__ر به اذن خدا و كس__ى ك__ه ب__ه خ__دا ايم__ان آورد خ__دا قلب__ش را ه____داي__ت م_ى كن____د و خ__دا به ه__ر چي__زى دان__ا است.» (11 / تغ_____ابن)

آيه اولى و نيز بقيه آيات همه دلالت دارند بر اين كه هر چيزى از ساحت اطلاق به ساحت و مرحله تعيين و تشخص نازل مى شود و اين خداست كه با تقدير و اندازه گيرى خود آن ها را نازل مى سازد و تقديرى را كه هم قبل از هر موجود هست و هم با آن و چون معنا ندارد كه موجودى در هستى اش محدود و مقدر باشد، مگر آن كه با همه روابطى كه با ساير موجودات دارد محدود باشد و نيز از آن جايى كه يك موجود مادى با مجموعه اى از موجودات مادى ارتباط دارد و آن مجموعه براى وى نظير قالبند، كه هستى او را تحديد و تعيين مى كند، لاجرم بايد گفت: هيچ موجود مادى نيست، مگر آن

قوانين حاكم بر اتصال حوادث و ارتباط موجودات (281)

كه به وسيله تمامى موجودات مادى كه جلوتر از

او و با او هستند قالب گيرى ش_ده و اي_ن م_وج_ود، م_عل_ول م_وج_ود دي_گرى است مثل خ_ود.(1)

در حوادث خارجى و افعال خارجى ما عينا در اعمال

رابطه حادثه با علل و اسباب مقتضى خود، قبل و... (283)

اعتبارى ما نيز جريان دارد، مثلاً وقتى مالى مورد نزاع دو طرف واقع مى شود و هر كدام ادعاى ملكيت آن را كردند مملوكيت آن مال براى يكى از آن دو طرف امرى است ممكن و مردد، ولى وقتى قرار گذاشتند كه به داورى يك حَكَم تن در دهند و آن حكم حُكم كرد به اين كه مال مزبور از آن فلانى است و آن ديگرى در آن حقى ندارد قهرا آن حالت امكان و تردد از ميان رفته و يكى از آن دو طرف متعين گشته و رابطه اش با آن طرف ديگر قطع مى شود. بنابراين مى توان گفت كه در جريان حساب مزبور در اينگونه موارد يك قسم توسع و مجاز به كار رفته، زيرا تعيين قولى (كه به همان حكم حاكم و داورى اوست،) مانند تعيين عملى فصل خصومت خارجى شمرده شده است و اين همان است كه ما آن را قضاء و داورى مى ناميم.

و از آن جايى كه حوادث اين عالم در وجود و تحققش مستند به خداى سبحان ودر حقيقت فعل اوست لذا اين دو اعتبار يعنى امكان و تعيين عينا در آن ها نيز جريان

(284) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

مى يابد، به اين معنا كه هر م_وج_ودى و ح__ادثى را كه خداى عزوجل نخواهد تحقق و وجود بدهد و عل_ل و ش_رايط_ش م_وج_ود نش__ده باشد به همان حالت امكان و تردد ميان وقوع و لاوق__وع و وجود و عدم باقى مى ماند و به محضى كه بخواهد تحقق دهد و علل و تمامى ش__رايط_ش را

ف_راه_م س__ازد به طورى كه جز موجود شدن حالت انتظارى برايش نماند م__وج__ود مى ش__ود و اين مشي__ت حق و فراهم كردن علل و ش__راي__ط هم__ان تعيي__ن يك_ى از دو ط_رف است كه قضاى الهى نامي__ده مى ش__ود.(1)

1- المي___زان ج 25، ص 127.

رابطه حادثه با علل و اسباب مقتضى خود، قبل و... (285)

آن ايامى كه نعمت هاى الهى آن چنان ظهورى يافته كه در ديگر ايام به آن روشنى نبوده است. مانند روزى كه حضرت نوح و يارانش از كشتى بيرون آمدند و مشمول سلام و بركات خدا شدند و روزى كه ابراهيم عليه السلام از آتش نجات يافت و امثال آن ها، چه اينگونه اي__ام مانند اي__ام ن__امب__رده ديگ__ر، در حقيق__ت نسبت__ى به غير خدا ندارند، بلكه ايام خدا و منسوب به اوين__د، هم چنان كه اي__ام ام__ت ها و اق__وام را به آن ه__ا نسبت داده، روز ذى ق_ار و روز فج__ار و روز بع__اث و امث__ال آن را «اي__ام ع__رب» مى گويند.(1)

1- المي___زان ج 23، ص 28.

ارتباط حوادث با زمان و مفهوم ايام الله (287)

پس در هر ماه رمضان از هر سال قمرى شب قدرى هست، كه در آن شب امور سال آينده تا شب قدر سال بعد اندازه گيرى و مقدر مى شود. در هر سال در آن شب همه امور احكام مى شود. البته منظور از احكام از جهت اندازه گيرى است. و اين طور نيست كه امرى در شب قدر تقدير شده باشد در جاى خودش با هيچ عاملى دگرگون نشود. هيچ منافاتى ندارد كه امرى در شب قدر مقدر بشود ولى در ظرف تحقق طورى ديگر محقق شود، چون كيفيت موجود شدن مقدر امرى است و دگرگونى در تقدير امرى ديگر است. هم چنان كه هيچ منافاتى ندارد كه حوادث در لوح محفوظ معين شده باشد، ولى مشيت الهى آن را تغيير دهد. «يَمْحُو اللّهُ ما يَشاءُ وَ يُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ اُمُّ الْكِتبِ - خدا هرچه را كه از مقدرات بخواهد محو و ه_ر چ__ه را بخ_واه_د اثب_ات مى كن_د و كت_اب تغيي_رن_اپ_ذي_ر نزد اوست.»(39 / رعد)(1)

1- المي___زان ج 40، ص 324.

تكرار حوادث با زمان و مفهوم شب قدر (289)

سنت ما بر اين جارى شده كه بعد از عسر يسر بفرستيم. مى خواهد بفرمايد جنس عسر

(290) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

اين طور است كه به دنبالش يسر مى آيد، نه تمامى فرد فرد عسرها و بعيد هم نيست كه يسر يا عسر از مصاديق سنتى ديگر باشد و آن سنت تحول حوادث و تقلب اح_وال و ب__ى دوام_ى ه_مه ش__ؤون زن__دگى دنيا است.(1)

و ظهور آن شى ء، بنابراين مراد از كلم__ه «لِيَعْلَمَ» نيز در آيه شريفه همين معنى است و چون در آيه شريفه اصل وج__ود آن ه_ا را خداوند محقق دانسته ناچار مراد ظهور و بروز مظاهر ايمان آنهاست و در نتيجه معناى آيه اين است: «براى اين كه ايمان بعد از نهان بودن آشكار شود.» و چون ظهور اين ايمان بايد طبق قانون علل و

(292) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

اسب___اب انج__ام گي__رد ن__اچ__ار ب__اي__د يك سلسله امورى كه منجر به ظهور ايمان آن ه_ا ش__ود ب__ه وق_وع پيوندد.(1)

به سوى مالكش مى باشد اين جاست كه بهترين صبر تحقق پيدا مى كند، آن صبرى كه ريشه و منشأ هر جزع و تأسفى را در دل مى سوزاند و قطع مى كند و چرك غفلت را از صفحه دل مى شويد.

ملك دو جور است، يكى ملك حقيقى كه دارنده آن تنها و تنها خداى سبحان است و احدى با او در اين مالكيت شريك نيست، نه هيچ انسانى و نه هيچ موجودى ديگر و يكى ديگر ملك اعتبارى و ظاهرى و صورى است، مثل مالكيت انسان نسبت به خودش، فرزندش و مالش و امثال اينها، كه در اين چيزها مالك اصلى و حقيقى خداست و م_الكي_ت انسان ب_ه تملي_ك خ_داى تع__الى است، آن هم تملي__ك ظ__اه_رى و مج__ازى.

پس اگر آدمى متوجه حقيقت ملك خداى تعالى بشود و آن مالكيت را نسبت به خود حساب كند، مى بيند كه خودش ملك طلق پروردگار است و نيز متوجه مى شود كه اين ملك ظاهرى و اعتبارى كه ميان انسان ها دست به دست مى شود و از آن جمله ملك

(296) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

انسان نسبت به خودش، مالش، فرزندانش و هر چيز ديگر به زودى باطل خواهد شد و به سوى پروردگارش رجوع خواهد كرد و بالاخره متوجه مى شود كه خود او اصلاً مالك هيچ چيز نيست، نه ملك حقيقى و نه مجازى.

و معلوم است كه اگر كسى اين معنا را باور داشته باشد، ديگر معنا ندارد كه از مصائبى كه براى ديگران تأثرآور است، متأثر شود، چون كسى متأثر مى شود كه چيزى از مايملك خود را از دست داده باشد، چنين كسى هر وقت گمشده اش پيدا شود و يا سودى به چنگش آيد

خوشحال مى شود و چون چيزى از دست او برود غمناك مى گردد. اما كسى كه معتقد است به اين كه مالك هيچ چيز نيست، ديگر نه از ورود مصيبت متأثر مى شود و نه از فقد مايملكش اندوهناك (و نه از رسيدن سودى مسرور،) مى گردد. چگونه از رسيدن مصيبت متأثر مى شود كسى كه ايمان دارد به اين كه مالك

مفهوم مصيبت و فقدان در مكتب الهى... (297)

تنها و تنها خداست؟ و او حق دارد و مى تواند در ملك خودش هرجور تصرفى بكند.(1)

با فنون مختلف بسيار است. آيات ديگرى هست كه ملحق به اين آياتند، مانند: «ما اَص_ابَ مِنْ مُصيبَةٍ فِى الاَْرْضِ وَ لا فى اَنْفُسِكُمْ اِلاّ فى كِت_ابٍ مِنْ قَبْلِ اَنْ نَبْرَاَها - هيچ مصيبتى در زمين و نه در جان هاى شما نمى رسد مگر آن كه قبل از آن كه آن را برسانيم در كتابى نوشته بوديم و اين براى خدا آسان است.» (22 / حديد)

مبانى اخلاق اسلامى و اعتقاد به تقدير... (299)

چون اين آيه مردم را دعوت مى كند به اين كه از تأسف و خوشحالى دورى كنند، براى اين كه آنچه به ايشان مى رسد از پيش قضايش رانده شده و ممكن نبوده كه نرسد و آنچه هم كه به ايشان نمى رسد، بنا بوده نرسد و تمامى حوادث مستند به قضا و قدرى رانده شده است. و با اين حال نه تأسف از نرسيدن چيزى معنا دارد و نه خوشحالى از رسيدنش و اين كار بيهوده از كسى كه به خدا ايمان دارد و زمام همه امور را به دست خدا مى داند شايسته نيست، هم چنان كه در آيه زير مى فرمايد: «ما اَصابَ مِنْ مُصيبَةٍ اِلاّ بِأِذْنِ اللّهِ وَ مَنْ يُؤْمِنْ بِاللّهِ يَهْدِ قَلْبَهُ - آنچه مصيبت مى رسد باذن خدا مى رسد و هر كس به خدا ايمان داشته باشد، خدا قلبش را هدايت مى كند.» (11 / تغابن)

پس اين قسم از آيات نيز نظير قسم سابق است، چيزى كه هست آن آيات اخلاق را از راه غايات اخروى اصلاح و تهذيب مى كرد، كه يك يك آن ها كمالات حقيقى قطعى هستند،

(300) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

نه كمالات ظنى و حياتى و اين آيات از راه مبادى

اين كمالات، كه آن مبادى نيز امورى حقيق__ى و واقع__ى هستن__د. مانند اعتق__اد به قض__ا و ق__در و تخلق به اخلاق خدا و تذكر به اسماء حسنايش و صفات عليايش. (چون آدمى خليفه اوست و بايد با اخلاق خود صفات او را نمايش دهد).(1)

هر جهت از جهات و شؤون زندگى اش دخل و تصرف مى كند يعنى

(302) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

خداى سبحان، از هر جهت بر او قادر است، پس او حق دارد كه در انسان به هر جور كه بخواهد تصرف كند و هر وقت خواست او را به عذاب خود بگيرد.

پس انسان نمى تواند اين پندار را به خود راه دهد كه احدى بر او قادر نيست و اين پندار او را وادار كند به اين كه بر خدا استكبار بورزد و از عبادت او عارش آيد و يا در بعضى از دستوراتش اطاعتش بكند، مثلاً در راه ارضاى او انفاق بكند، ولى انفاق خود را زياد پنداشته، بر خداى تعالى منت بگذارد و يا عملى را كه در باطن به عنوان ريا و خودنمايى انجام داده، به خيال خود خدا را فريب دهد و وانمود كند كه به خاطر رضاى خدا انجام داده، آنگاه بگويد: «اَهْلَكْتُ مالاً لُبَدا.»(6 / بلد)(1)

1- المي___زان ج 40، ص 239.

ناملايمات ملازم خلقت انسان (303)

همانا كوچكى و بزرگى مصيبت است. روى اين حساب معناى آيه اين است كه: خداى تعالى نجات دهنده از هر مصيبت و گرفتارى است، چه زمين__ى و چ__ه دري__اي__ى، چ__ه ك__وچ__ك و چ__ه ب__زرگ. «لَئِنْ اَنْجنا مِنْ هذِه لَنَكُ_ونَ__نَّ مِ_نَ الشّكِ__ري_نَ!» (63/انعام)

(304) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

جمله فوق اشاره است به اين كه انسان در چنين حالتى كه دارد خداى را براى رفع گرفتارى هاى خود مى خواند، اين وعده را هم مى دهد كه اگر نجاتش داد او را شكرگزارى نموده و ديگر پيرامون كفران نعمتش نگردد.

اين وعده يك ريشه اساسى در نهاد آدمى دارد، چه به طور كلى عادت جارى افراد انسان حتى در بين خودشان هم همين است كه وقتى دربدرى ها و مصايب او را احاطه كرد و ناملايمت پشت او را خم نمود، يا فقر و فلاكت او را به تنگ آورد و يا دشمنى از پايش درآورد و ناچار دست به دامن صاحب قدرتى زد كه مى تواند او را نجات دهد، آن صاحب قدرت را به وعده اى كه باعث خشنودى اش شود دلخوش مى سازد و به همين وسيله تصميم او را محكمتر و حس فتوت او را بيدارتر مى كند، يا وعده مى دهد كه از اين به بعد ثنا خوانى اش كند، يا اميدوارش مى كند به اين كه مالى در عوض به او بدهد، يا اطاعتش را گردن نهد، يا به نحوى ديگر وفادارى كند، به هر حال چنين ارتكازى در نهاد

بازگشت فطرى انسان به خدا در مصايب (305)

آدمى هست و اين ارتكاز و عادت از اين جا پيدا شده كه به طور كلى عمليات اجتماعى كه در بين افراد جامعه داير است همه و

همه معاملاتى است كه قائم به دو طرف است، آدمى در اين معاملات چيزى مى دهد و چيزى مى ستاند و اين انحصار به آدميان ندارد بلكه هر موجودى از موجودات از كثرت حوايج مجبور است چنين باشد، زيرا نيازها اينقدر زياد است كه اجازه نمى دهد يك موجود كارى بكند كه هيچ نفعى از آن عايد ديگران نشود و تنها نيازمندى هاى خودش برطرف گردد. انسان اين عادت را در مورد توسل به خداى تعالى هم به كار مى بندد، با اين كه خداى سبحان ساحتش منزه از احتياج است و كارهايش همه به منظور نفع رساندن به غير است و اين كه فطرت انسان او را وامى دارد كه در مواقع درماندگى و بيچارگى و نداشتن راه خلاص متوسل به خداى تعالى شود و به او وعده شكر و اطاعت دهد خود يكى از ادله توحيد است. زيرا به فطرت خود احساس مى كند كه تنها وسيله اى كه قادر به رفع گرفتارى و اندوه است همانا خداى سبحان است

(306) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

و اوست كه تمامى امور وى را از همان روزى كه به وجود آمده تدبير و اراده كرده و تدبير هر سبب و وسيله ديگرى هم به دست اوست، لاجرم احساس مى كند كه تاكنون در مقابل چنين پروردگارى كوتاهى نموده و با آن همه نافرمانى كه كرده و آن گناهانى كه تاكنون مرتكب شده ديگر استحقاق اين كه خداوند نجاتش دهد ندارد، لذا براى اين كه استحقاقى به دست آورد و در نتيجه دعايش مستجاب شود با خداى خود عهد مى بندد كه از اين به بعد شكرش را به جا آورد و سر در حيز اطاعتش در آورد، گو

اين كه بعد از آن كه نجات يافت باز هم فطرت خود را فراموش كرده و عهد خود را مى شكند: «ثُمَّ اَنْتُمْ تُشْرِكُونَ!»(64 / انعام)(1)

1- المي__________زان ج 13، ص 211.

بازگشت فطرى انسان به خدا در مصايب (307)

پس ما در هر حال رستگار و شما در هر حال هالكيد، پس انتظار بكشيد كه ما هم با شما در انتظاريم.

(منافقين از اين كه به رسول خدا صلى الله عليه و آله خيرى برسد ناراحت مى شدند و از اين كه به آن جناب شر و مصيبت برسد خوشحال مى گرديدند و مى گفتند خوب شد ما قبلاً حواسمان را جمع كرده بوديم و خود را دچار اين ناملايمت نساختيم، چه از اين كلام بر

تلقى مصيبت و حسنه به عنوان رضا و خواست الهى (309)

مى آيد كه منافقين در حال انتظار بودند ببينند بر سر مسلمانان چه مى آيد، آيا شكست مى خورند و يا پيروز مى شوند، پس معلوم مى شود «اِحْدَى الْحُسْنَيَيْنِ» در آيه يكى از ان دو پيشامد است كه منافقان در انتظارش بودند.)(1)

را بر ندارد سبب نمى تواند اقتضاء خود را در مسبب به كار گيرد، مثلاً آتش، اقتضاء حرارت و سوزاندن را دارد و مى تواند مثلاً پنبه را بسوزاند، ولى به شرطى كه رطوبت بين آن و بين پنبه فاصله نباشد، پس برطرف كردن رطوبت از بين پنبه و آتش با علم به اين كه رطوبت مانع است و برطرف كردنش باعث سوختن پنبه است، اذنى است در عمل كردن آتش در پنبه و به كرسى نش__ان_دن اقتض__ايى كه در ذات خود دارد، يعنى سوزاندن.

نكته دوم - اين كه مصايب عبارت است از حوادثى كه آدمى با آن مواجه بشود و در

علم و اذن الهى در وقوع مصيبت ها (311)

آدمى آثار سوء و ناخوش آيندى به جاى گذارد و اين كه اينگونه حوادث مانند حوادث خوب به اذن خدا مى رسد، براى اين كه اذن خداى تعالى تمامى مؤثرها را فرا گرفته و هر اث_رى ب_ه اذن او از مؤثرش صادر مى شود.

نكته سوم - اين كه اين اذن، اذن تشريعى و لفظى يعنى حكم به جواز نيست، بلكه اذنى است تكوينى، پس اصابه مصيبت همواره با اذن خدا واقع مى شود، هرچند كه اين مصيبت ظلمى باشد كه از ظالمى به مظلومى برسد و هرچند كه ظلم از نظر تشريع ممنوع است و تشريع به آن اذن نداده است.

و به همي__ن جه__ت است كه بعض__ى از مص__اي__ب را نبايد تحمل كرد و صبر در برابر آن ها جايز نيست، بلكه واجب است آدمى در برابرش تا بتواند مقاومت كند، مثل ظل__م ه__ايى كه ب__ه ع__رض و ن_ام_وس آدم_ى و ي_ا ج_ان آدم_ى مت__وج__ه مى ش_ود.

و از اينجا روشن مى شود كه آن مصايب كه قرآن مردم

را به صبر در برابرش

(312) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

خوانده، مصايبى نيست كه دستور مقاومت در برابرش را داده، از تحمل آن نهى فرمود، بلكه مصايبى است كه خود انسان در آن اختيارى ندارد، نظير مصايب عمومى عالمى، از قبيل مرگ و ميرها، بيمارى ها و اما مصايبى كه اختيار انسان ها در آن مدخليت دارد، از قبيل ظلم هايى كه به نحوى با اختيار سر و كار دارد، در صورتى كه متوجه به عرض و ناموس و جان آدمى متوجه شود، بايد به مقدار توانايى در دفع آن كوشيد.

«وَ مَنْ يُؤْمِنْ بِاللّهِ يَهْدِ قَلْبَهُ!»

از ظاهر سياق بر مى آيد جمله «ما اَصابَ مِنْ مُصيبَةٍ اِلاّ بِأِذْنِ اللّهِ،» مى خواهد بفرمايد: خداى تعالى به حوادثى كه براى انسان ناخوش آيند و مكروه است، هم علم دارد و هم مشيت، پس هيچيك از اين حوادث به آدمى نمى رسد، مگر بعد از علم خدا و مشيت او، پس هيچ سببى از اسباب طبيعى عالم مستقل در تأثير نيست، چون هر سببى كه فرض كنيد جزء نظام خلقت است، كه بغير خالقش ربى ندارد و هيچ حادثه اى و هيچ واقعه اى رخ نمى دهد مگر به علم و مشيت ربش، آنچه او بخواهد برسد ممكن نيست

علم و اذن الهى در وقوع مصيبت ها (313)

نرسد و آنچه او نخواهد برسد ممكن نيست برسد.

و اين حقيقتى است كه قرآن كريم آن را به لسانى ديگر بيان نموده و فرموده: «ما اَص_ابَ مِنْ مُصيبَةٍ فِى الاَْرْضِ وَ لا فى اَنْفُسِكُمْ اِلاّ فى كِت_ابٍ مِنْ قَبْلِ اَنْ نَبْرَاَها اِنَّ ذلِكَ عَلَى اللّهِ يَسيرٌ - هيچ مصيبتى در زمين و در خود شما نمى رسد، مگر آن كه قبل از آن كه

حتمى اش كنيم در كتابى بوده و اين بر خدا آسان است.» (22 / حديد) پس خداى سبحان كه رب العالمين است لازمه ربوبيت عامه اش اين است كه او به تنهايى مالك هر چيز باشد و مالك حقيقى ديگرى غير او نباشد و نظام جارى در عالم هستى مجموعى از انحاء تصرفات او در خلقش مى باشد، پس هيچ متحركى و هيچ چيز بدون اذن او حركت و سكون ندارد و هيچ صاحب فعلى و هيچ قابل فعلى جز با سابقه علم و مشيت او فاعليت و ق__ابليت ن__دارد و عل__م و مشي__ت او خط__اء نمى كن__د و قض__ايش ردخ__ور ن__دارد.

پس اعتقاد به اين كه خداى تعالى، الله يگانه است، اعتقادات نامبرده را به دنبال دارد و انسان را به آن حقايق رهنمون شده، قلب را آرامش مى بخشد، به طورى كه ديگر دچار

(314) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

قلق و اضطراب نمى شود، چون مى داند اسباب ظاهرى مستقل در پديد آوردن آن حوادث نيستند، زمام همه آن ها به دست خداى حكيم است، كه بدون مصلحت هيچ حادثه ناگوارى پديد نمى آورد و همين است معناى جمله «وَ مَنْ يُ_ؤْمِ_نْ بِ_اللّهِ يَهْدِ قَلْبَ__هُ.» (11 / تغ_اب__ن) (1)

و زياد و بدون تندى و كندى اين معاضدات را انجام دادند.

و مراد به ام__رى ك__ه مق__در ش__ده ب__ود آن صفت__ى اس__ت ك_ه خ__دا براى طوفان (ن__وح) مق__در ك_رده ب__ود.(1)

استوارى عزمش و هم در ثبات نفسش، از قواى ديگر افراد كمك مى گيرد و اما بلاهاى عمومى كه دامنه اش همه جا گسترده مى شود، شعور عمومى را سلب مى كند ور أى و احتياط و تدبير و چاره را از

بلاء و مصايب فردى و عمومى (317)

هيأت اجتماع مى گيرد و در نتيجه نظام حيات از همه مردم مختل مى شود وخوف چندين برابر و وحشت متراكم مى گردد، آن چنان كه عقل و شعور از كار مى افتد و عزم و ثبات تباه مى گردد، پس بلاى عمومى و محنت همگانى دشوارتر و تلختر است. و اين حقيقتى اس__ت ك__ه آي__ات م_ورد بحث ب__دان اشاره دارد.(1)

نداد، براى اين كه حجت قاطع و برهان روشن در طرف رسول خدا صلى الله عليه و آله و مسلمين بود. وسوسه و فتنه و دسيسه كجا مى ت__وان__د در مقابل حجت قاطع دوام يابد؟ و دشمن كجا مى تواند به اثر آن ها اطمينان پيدا كند؟

پس براى سد راه حق و اطفاء نور روشن و درخشان دين به غير از قتال و استمداد از جنگ و خونريزى راه ديگرى برايشان نماند، اين وضعى بود كه مخالفين دين داشتند، از

جنگ و بلاى عمومى (319)

طرف دين هم وضع همينطور بلكه از اين هم روشنتر بود كه چاره اى جز جنگ نيست، براى اين كه از آن روزى كه انسان در اين كره خاكى قدم نهاده، اين تجربه را به دست آورده كه حق وقتى اثر خود را مى كند كه باطل از محيط دور شود.(1)

پيش دارند، بلايى كه هرگز به مدارج تعالى و رحمت پروردگارى و به اهتدا به هدايتش نمى رسند مگر آن كه در برابر آن صبر كنند و مشقت هايش را تحمل نمايند و به ايشان اين حقيقت را تعليم مى دهد: كه براى رسيدن به هدف از قتال استمداد بگيرند و مى فرمايد: از صبر و نماز استعانت بجوييد، از صبر كه عبارت است از خوددارى از جزع و ناشكيبى و از دست ندادن امر تدبير و از نماز كه عبارت است از توجه به سوى پروردگار و انقاطع به سوى كسى كه همه امور به دست اوست،

مقاومت در برابر بلا، مقدمه ترقى (321)

«اَنَّ الْقُ__وَّةَ لِلّهِ جَميع__ا!» (165 / بق__ره) (1)

بر آن تأكيد بسيار دارد، حتى درباره اش فرموده: «اِنَّ الصَّلوةَ تَنْهى عَنِ الْفَحْش_اءِ وَ الْمُنْكَرِ - نماز از فحشاء و منكر باز مى دارد،»(45 / عنكبوت) و در قرآن كريم درب__اره ه__ر ام__رى سف_ارش مى كند، در صدر آن و در اولش نماز را به ياد مى آورد.

خداى سبحان صبر را چنين توصيف كرده: كه خدا با صابران است، كه داراى اين صفتند و اگر در آيه مورد بحث تنها صبر را توصيف كرد و از نماز چيزى نفرمود، با اين كه در آيه «وَ اسْتَعينُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلوةِ وَ اِنَّها لَكَبيرَةٌ...،» نماز را توصيف كرده، بدين جهت بود كه مقام آيات مورد بحث مقام برخورد با مواقف هول انگيز و هماوردى با

ابزار مقاومت در مقابل بلا (323)

شجاعان است و در اين مق__ام اهتم__ام ورزي_دن به صبر مناسبتر است.(1)

سازد نمى توان فضيلت نام نهاد، پس نتيجه مى گيريم كه صبر كه خود يكى از فضايل است معنايش اين نيست، بلكه صبر عبارت است از اين كه انسان در قلب خود استقامتى داشته باشد كه بت__وان__د كنت__رل نظام نفس خود را كه استقامت امر حيات انسانى و جلوگيرى از اخت__لال آن بستگ__ى به آن نظ__ام دارد، در دست گرفته و دل خ__ود را از تف__رق__ه و ت_لاش__ى و نسي__ان و خب__ط فك_ر و فس__اد رأى محافظت كند.

پس صابران آنهايند كه در مصايب استقامت به خرج داده و از پا در نمى آيند و هجوم مكاره پايشان را نمى لغزاند، به خلاف غير صابران كه در اولين برخورد با ناملايمات از مي__دان در مى رون__د و آن چن__ان ف__رار مى كنند كه پشت سر خود هم نگ__اه نمى كنند.

مصايب و معناى واقعى صبر (325)

از همين جا معلوم مى شود كه صبر چه فضيلت بزرگى است و چه راه خوبى براى مقاومت در برابر مصايب و شكستن سورت و شدت آن، ولى با اين حال به تنهايى كافى نيست كه عافيت و سلامت را كه در مخاطره بوده برگرداند، در حقيقت صبر مانند دژى است كه انسان از ترس دشمن بدان پناهنده شود، ولى اين دژ نعمت امنيت و سلامتى و حريت حيات را به انسان عودت نمى دهد و چه بسا محتاج به سبب ديگرى شود كه آن سبب رستگارى و پيروزى را تأمين نمايد.

اين سبب در آيين توحيد عبارت است از خداى «عز سلطانه»، يك نفر موحد وقتى ناملايمى مى بيند و مصيبتى به او روى مى آورد نخست خود را در پناه دژ محكم صبر قرار داده، بدين وسيله نظام عبوديت را در داخل

خود در دست گرفته و از اختلال آن و تلاشى لشكر قوا و مشاعرش جلوگيرى مى كند و سپس بر پروردگار خود كه فوق همه سبب ها است توكل جسته اميد مى دارد كه او وى را از شرى كه روى آورده حفظ كند و

(326) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

همه اسباب را به سوى صلاح حال او متوجه سازد، كه در اين صورت كار او كار خود خداى تعالى شده و خدا هم كه بر كار خود مسلط است، اسباب را هرچند سبب بيچارگى او ب__اش__د ب__ه س__وى سع_ادت و پي__روزى او ج__ري_ان مى ده_د.(1)

نب__وت__ش بنش__ان_د.

اين واقعه به علم خدا اتفاق افتاده و خدا خواسته تا يوسف را به آن قدر و منزلتى كه برايش مقدر كرده برساند، چه اگر از چاه بيرون نمى آمد و به عنوان يك بازيافته اى پنهانى به مصر آورده نمى شد، قطعا از خانه عزيز مصر سر در نمى آورد و در نتيجه ب_ه آن س_لطنت و عزت نمى رسيد.

«وَ كَذلِكَ مَكَّنّا لِيُوسُفَ فِى الاَْرْضِ وَ لِنُعَلِّمَهُ مِنْ تَأْويلِ الاَْحاديثِ وَ اللّهُ غالِبٌ عَلىآ

(328) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

اَمْرِه وَ لكِنَّ اَكْثَرَ النّاسِ لا يَعْلَمُونَ!»(21 / يوسف)

كلمه مكان به معناى قرارگاه هر چيز است از زمين و معناى امكان و تمكين قرار دادن در محل است. شايد مراد به اين كه فرمود: ما يوسف را در زمين تمكين داديم اين باشد كه ما او را طورى در زمين جاى داديم ك_ه بت__وان__د در زمي__ن از م__زاي__اى حيات با وسعت هرچه بيشت__ر تمت__ع بب__رد، ب__رخ__لاف آنچ__ه برادرانش مى خواستند كه او از ماندن در روى زمين محروم باشد و به همين جهت در ته چاهش انداخته و بعدا هم به ثمن ناچيزى به فروشش رساندند، تا از قرارگاه پدرش دور شده، از س_رزمين_ى ب_ه س_رزمين_ى ديگ_ر ان_تقال ي_ابد.

«وَ اللّ______هُ غ____الِ____بٌ عَل______ى آ اَمْ_____رِه!»

خداى سبحان بر همه اين اسباب فعال عالم غالب است، به اذن او فعاليت مى كنند و او هرچه را بخواهد بدان ها تحميل مى كند و آن ها جز سمع و طاعت چاره اى ندارند، اما (چه

ابتلائات، راه رسيدن دوستان الهى به مقام مقدر (329)

بايد كرد) كه بيشتر مردم نمى دانند، چون گمان مى كنند كه اسباب ظاهرى جهان خود در تأثيرشان مستقلند و به همين جهت مى پندارند كه وقتى سببى و يا

اسبابى دست به دست هم داد تا كسى را مثلاً ذليل كند خدا نمى تواند آن اسباب را از وجهه اى كه دارند بگ__ردان_د، ول_ى م_ردم اشتب_اه مى كنن_د.(1)

و از اين نظر بايد خداى را حم__د و ثن_ا گويى.

«لَعَلَّكَ تَرْضى» (130 / طه)

سياق سابق كه اعراض كفار از ياد خدا و نسيان ايشان آيات او و اسرافشان در امر او و ايمان نياوردنشان را ذكر مى كرد و نيز تأخير انتقام از ايشان و دستور صبر و تسبيح و تحميد بر رسول خدا را ذكر مى نمود اقتضاء دارد كه مراد به رضا رضاى به قضاى خدا و قدر او باشد كه در اين صورت معنا اين طور مى شود: صبر كن و پروردگارت را حمد و تسبيح گوى آنقدر كه حالت رضا برايت حاصل شود، رضاى به

(332) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

قضاء خدا و بنابراين جمله مزبور نظير آيه: «وَ اسْتَعينُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلوةِ!» (45/بقره) مى شود. و امّا اين كه چطور تسبيح و تحميد خدا رضا مى آورد؟ وجهش اين است كه تنزيه فعل خدا از نقص و عيب واو را به ثناء جميل ياد كردن و مداومت در اين كار باعث مى شود انسان انس قلبى به خدا پيدا كند و علاقمند به بيشتر كردن آن شود، وقتى انس به زيبايى و جمال فعل خدا و نزاهت او زياد شد رفته رفته اين انس در قلب رسوخ پيدا مى كند و آنگاه آثارش در نظر نفس هويدا گشته خطورهايى كه مايه تشويش در درك و فكر است از نفس زايل گردد و چون جبلى نفس اين است كه به آنچه دوست دارد راضى و خشنود باشد و آنچه غير جميل و داراى نقص و عيب است دوست ندارد

وظيفه صبر و رضا به قضاى الهى (333)

ل_ذا ادام_ه ي_اد خ_دا ب_ا تسبي_ح و تحمي_د باعث مى شود كه

به قضاء خدا راضى گردد.(1)

از بسيارى كارهايتان عفو مى كند.»(30 / شورى) اين آيه شريفه ناظر است به وبال دنيوى گناهان و چشاندن وبال بعضى از آن ها، نه همه آن ها و اما عذاب و وبال اخ_روى گ_ناه_ان، آي_ه از آن ساكت است.(1)

را سخت مى گيرد و هيچ يك از گناهان را از قلم نمى اندازد، در نتيجه عذابى مى كند كه بى سابقه و ناشناخته باشد.

و معناى آيه اين است كه چه بسيار قريه ها كه اهلش از امر پروردگارشان گ__ردنكش_ى نم__وده، از اط__اع__ت پي__امب_ر خود استكبار ورزيدند و در نتيجه ما حساب شديدى از آن ها كشيديم و در محاسبه اعم__الش__ان به سختى مناقشه كرديم و در آخر به عذابى سخت مبتلاشان نموديم، عذابى كه معهود نبود و سابقه نداشت و آن عب___ارت ب___ود از ان_ق__راض ن_سلشان در دن_يا.(1)

1- المي___زان ج 38، ص 296.

(338) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

را به جرم آن نمى گيرد.

آيه شريفه در معناى آيات زير است: «ظَهَرَ الْفَسادُ فِى الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ بِما كَسَبَتْ اَيْدِى النّاسِ لِيُذيقَهُمْ بَعْ_ضَ الَّذى عَمِلُوا لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ - اگر فساد در خشكى و دريا پيدا شود به خاطر گناهانى است كه مردم مى كنند و پيدا شدن آن براى اين است كه خ_داوند نمونه اى از آثار شوم اعمالشان را به ايشان بچشاند، شايد برگردند.» (41 / روم)

«وَ لَ__وْ اَنَّ اَهْ__لَ الْقُ__رىآ امَنُ__وا وَ اتَّقَ__وْا لَفَتَحْن__ا عَلَيْهِمْ بَ__رَك__اتٍ مِ__نَ السَّم__آءِ وَ الاَْرْضِ وَ لكِنْ كَذَّبُوا - و اگر مردم شهرها ايمان مى آوردند و تقوى پيشه خود مى كردند، ما ب__رك__ت هايى از آسم__ان و زمي__ن ب__ه رويش__ان مى گش__ودي__م، ام__ا به ج__اى ايم__ان و تقوى تكذيب كردند،» (96 / اعراف) و «اِنَّ اللّهَ لا يُغَيِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتّى يُغَيِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ - خ__دا نعمت ه__اى هي__چ ق__ومى را دگ__رگ__ون نمى س__ازد، تا آن كه خ__ودش__ان وضع خود را دگرگون كنند و رفتار خود را تغيير دهند.» (11 / رعد) و آيات ديگرى كه هم_ه دلال_ت دارد ب_ر اي_ن ك_ه بي_ن اع_مال آدمى و نظام عالم ارتباطى خاص برقرار است.

(340) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

اگر جوامع بشرى عقايد و اعمال خود را بر طبق آنچه كه فطرت اقتضاء دارد وفق دهد، خيرات به سويش سرازير و درهاى بركات به رويش باز مى شود و اگر در اي__ن دو م__رحل__ه به س__وى فس__اد بگ__راين_د، زمي__ن و آسم__ان هم تباه مى شود و زن__دگ__ى ش__ان را تب__اه مى كن____د.(1)

مى شود و مؤيد اين معنا آيه بعدى است كه به طور مسلم متوجه مؤمن و كافر است. و ثانيا - مراد به

1- المي________زان ج 35، ص 96.

شمول بلاهاى اجتماعى بر مؤمن و كافر (341)

جمله «ما كَسَبَتْ اَيْدِى النّاسِ،» (41 / روم) تنها گناهان و زشتى هاست، نه تمامى اعمال چه خوب و چه بد و ثالثا - مراد به مصايبى كه به انسان ها مى رسد آثار سوء دنيائى اعمال است، آثارى كه بين آن ها و آن اعمال ارتباط و تداعى خاصى است، نه جزاى آخرتى اعمال.

آيه شريفه در مقام اثبات ارتباط بين مصايب و گناهان است و تنها مى خواهد بفرمايد: گناهان آثار سويى هم در دنيا دارند چيزى كه هست بعضى از آن آثار به صاحبش اصابت مى كند و بعضى بخشوده مى شوند و به خاطر عواملى از قبيل صله رحم، صدقه، دعاى مؤمنين، توبه و امثال آن كه در اخبار آمده آثار آن ها از صاحبش رد مى شود و اما درباره آثار سوء آخرتى گناهان، آيه ساكت است و در مقام اث_بات ي_ا نفى آن نيست.(1)

(342) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

درب نعمت هاى آسمانى و زمينى دارد و مى فهماند بين صلاح جامعه انسانى و فساد آن و بين اوضاع عمومى جهان ارتباطى برقرار است، و اگر جوامع بشرى خود را اصلاح كنند، به زندگى پاكيزه و گوارايى مى رسند و اگ_ر ب_عكس ك_نند ع_كس آن را خ_واه_ن_د داش__ت.(1)

شدن ايمان مؤمنين بعد از نهان بودن آن مى باشد. معناى آيه اين است: «براى اين كه ايمان بعد از نهان بودن آشكار شود.» و چون اين ظهور ايمان بايد طبق

مصالح عاليه مكنون در تحولات اجتماعى و جنگ ها (345)

قانون علل و اسباب انجام گيرد ناچار بايد يك سلسله امور كه منجر به ظهور ايمان آن ها شود به وقوع پيوندد. تمحيص كه در آيه شريفه ذكر شده از مصالح و حكمت هاى گردش ايام است كه در سابق ذكر شد و جمله «لِيَعْلَمَ اللّهُ الَّذينَ آمَنُوا» نيز گرچه از مصالح و حكمت هاى آن مى باشد ولى در عين حال اين دو مصلحت با يكديگر فرق دارند، چه آن كه تميز مؤمن از غير مؤمن كه يكى از مصالح گردش ايام و مفاد جمله «وَ لِيَعْلَمَ اللّهُ» مى باشد، خود موضوعى است مستقل و پاك شدن ايمان آن ها بعد از اين جدا شدن از آلودگى هاى كفر و نفاق و فسق موضوعى ديگر و لذا خداوند اين پاك شدن را در مقابل جمله «وَ يَمْحَقَ الْكافِرينَ» قرار داده، بنابراين خداوند، آلودگى هاى كفر و امثال آن را ذره ذره از دل مؤمنين برطرف مى نمايد تا اين كه جز ايمان در دل آن ها باقى نماند و خالص از براى خدا گردند و همچنين اجزاء كفر و شرك و كيد را كم كم از دل كافر محو مى نمايد تا اين كه سرانجام هيچ باقى نماند.

و اين بود پاره اى از مصالح و حكمت هاى گردش ايام در بين مردم و عدم استمرار

(346) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

آن دريك جمعيت خاص و تمام امور در دست خداست و هرچه بخواهد انجام مى دهد و بديهى است كه جز برطبق

مصالح عاليه وآنچه كه نفع آن بيشتراست عملى انجام نمى دهد.

از مطالبى كه تاكنون ذكر كرديم، يعنى گردش ايام در بين مردم كه به منظور امتحان و تميز داده شدن مؤمن از كافر و پاك شدن مؤمنين از كافرين و پاك شدن مؤمنين از آلودگى ها و نابود شدن كفر است و همچنين از نبودن زمام امور در دست پيغمبر چنين استفاده مى شود كه مؤمنين در آن روز داراى اين فكر بودند و چنين مى پنداشتند كه بودن بر دين حق تمام عامل غلبه و پيروزى آن ها در جنگ هاست و آنچه كه بيشتر اين فكر را در آن ها راسخ كرده بود جريان جنگ بدر و غلبه عجيب آن ها بر دشمن به واسطه نزول ملائكه بود و بديهى است كه اين فكر فكر فاسدى است كه به موجب آن نظام امتحان باطل مى شود و هرگز مؤمن از كافر بازشناخته نشده پاك و خالص نيز نمى گردد و نيز در صورتى كه تنها، بودن بر دين حق سبب هر غلبه و پيروزى باشد ديگر مصلحتى در امر و نهى و ثواب و عقاب باقى نمى ماند و اين فكر

مصالح عاليه مكنون در تحولات اجتماعى و جنگ ها (347)

سرانجام اساس دين را منهدم و ويران خواهد نمود و دين اسلام كه دين فطرت است امور را مبتنى بر خرق عادت و اعجاز نمى داند تا اين كه صرف بودن بر دين حق روى مبناى خرق عادت و اعجاز باعث پيروزى شود بلكه دين فطرى اسلامى هرگونه غلبه و پيروزى را مبتنى بر علل و اسباب عادى مى داند تا اين كه مؤمنين بر طبق اوامر و نواهى اى كه در امور جنگى وارد شده عمل نمايند و با اميد به پاداش

و ترس از عقاب اله__ى از خ__ود ضع__ف و سست__ى نش_ان ن_دهن_د تا اين ك_ه در جنگ ها پيروز شوند.

و براى تخطئه كردن همين فكر فاسد است كه خداوند بعد از بيان گردش ايام و امتحان و ابتلاء كه از مصالح آن مى باشد شروع به ملامت و سرزنش كسانى كه داراى اين فك__ر غل__ط ب__وده ان__د ك__رده، حقيق__ت ح_ال را ب__راى آن ه__ا ش__رح مى ده__د و مى ف__رم_اي_د: «اَمْ حَسِبْتُ_مْ اَنْ تَ_دْخُلُ_وا الْجَنَّ_ةَ وَ لَمّ_ا يَعْلَ_مِ اللّهُ...!»(142 / آل عمران)(1)

1- المي___زان ج 7، ص 47.

(348) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

السَّمواتِ وَ الاَْرْضَ وَ ما بَيْنَهُما اِلاّ بِالْحَقِّ وَ اَجَلٍ مُسَمًّى - ما آسمان ها و زمين و آنچه را كه بين آن دو است جز بر پايه حق و براى مدتى معين نيافريديم.» (8 / روم)

به طورى كه ملاحظه مى شود آيه شريفه موجودات را با آخرين نقطه هستى آن ها كه اجل مسمى است مرتبط دانسته و بديهى است كه هرگاه يكى از دو شى ء مرتبط بر

(350) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

ديگ__رى تف__وق و ب_رت_رى داشت_ه و روى آن اث__ر بگ__ذارد، اي__ن ح__ال_ت را جذب نامند و اجل هاى مسمى، امور ثابت و غير متغيرى هستند كه هميشه اشياء و موجودات را از جلو به س__وى خ_ود ج__ذب نم__وده و به اجل مسماى خود نزديكشان مى سازند.

بنابراين تمامى موجودات به نيروهاى الهى احاطه شده: يك نيرو او را به جلو مى راند. و قوه اى ديگر او را از جلو به سوى خود جذب مى كند. و نيروى سومى هم هميشه مصاحب و همراه او بوده و عهده دار تربيت او در صحنه حيات مى باشد و اينها هستند قواى اصلى اى كه قرآن آن ها را اثبات مى نمايد.

و اينها غير قواى ديگرى هستند كه حافظ و نگهبان و قرين موجودات در صحنه حي_ات مى باشن_د، م_انن_د ملائكه و شيط_ان و غير آن.(1)

1- المي___زان ج 7، ص 57.

سرنوشت و نيروهايى كه انسان را احاطه كرده اند (351)

وجودى نامحدود و غير مقدر با هيچ تقدير، موجودند و تنها در هنگام نزول، تقدير و اندازه گيرى مى شوند.

و نيز آيه فوق اين معنا را هم افاده مى كند: كه اشياء - در فاصله ميان پيدايش و بازگشت _ بر طبق مقتضايى سير مى كنند كه كيفيت آغازشان آن را اقتضاء كرده و بر

(352) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

آن سرنوشتى از سعادت و شقاوت و خير و شر جريان مى يابند كه ابتداى وجودشان اقتضاى آن را دارد و اين معنا از آيات زير نيز استفاده مى شود: «كُلٌّ يَعْمَلُ عَلى شاكِلَتِه - هر كسى بر طينت خود مى تند» (84 / اسراء) و «وَ لِكُلٍّ وِجْهَةٌ هُوَ مُوَلّيها - هر كسى براى خ__ود ه_دف_ى معي_ن دارد كه خ_واه و ن_اخ_واه به هم_ان س_و روى مى كن_د.» (148 / بقره)(1)

است (بلكه واقع اين است) كه فساد يك روزه را مقدمه اصلاح عمرى قرار دهد و محروميت يك فرد را وسيله موفقيت جامعه اى سازد و شخص نادان همين كه فساد و محروميتى مى بيند گمان مى كند كه (العياذ باللّه) خدا مغلوب شده و در قبال امرى عاجز مانده است ولى خدا بر تمام سلسله زمان مانند يك قطعه آن احاطه دارد و بر همه عالميان مانند يك فردشان حكومت مى كند و چيزى او را مشغول نساخته و از چيزى باز نمى دارد و او از نگهدارى آسمان و زمين خسته نمى شود، از بس بلند مرتبه با عظمت است.(1)

1- المي_زان ج 3، ص 270.

(354) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

كه خداى تعالى زندگى بشر بلكه جميع عالم كون را به آن نظام منتظم ساخته، نظامى است حكيمانه و از روى حكمت است كه امورى را براى آدميان آشكار و امور ديگرى را نهان داشته است و دست و پا كردن براى اخفاء آنچه ظاهر و اظهار آنچه مخفى است باعث اختلال نظامى است كه گسترده شده است، مثلاً حيات انسانى كه يكى از موجودات عالم است پديده نظامى است كه آن نظام از تركيب قوا و اعضاء و اركانى به وجود آمده، كه اگر يكى از آن اعضا و اركان كم و زياد مى شد آن نظام موجود نمى شد و در نتيجه آن حيات به طور كامل تحقق نيافته و اجزاى زيادى را فاقد مى شد و همچنين اگر اجزاى ديگر آن كم و زياد شود همان اثر را دارد تا آن جا كه يكباره باعث بطلان حقيقت يا كمال حيات بش_ود.(1)

1- المي________زان ج 11، ص 256.

حكمت الهى در پنهان بودن سرنوشت انسان ها (357)

اجرا مى كند و ما را پيروز و يا شكس__ت مى ده__د ب__ه ع_ال_م ما م_رب_وط نيس_ت، زيرا وظيفه بن__ده، بن_دگ__ى و ت___رك ت_دبي___ر و امتث_ال ام_ر اس_ت، ك_ه خ_لاص_ه هم_ه ت_وك__ل اس___ت.

ولايت و اختيار امر ما با خداست و ما به او ايمان داريم و لازمه اين ايمان اين است

(358) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

كه بر او توكل كرده و امر خود را به او واگذار كنيم، بدون اين كه در دل، حسنه و موفقيت در جنگ را از مصيبت و شكست خوردن ترجيح داده و آن را اختيار كنيم. بنابراين اگر خداوند حسنه را روزى ما كرد منتى بر ما نهاده و اگر مصيبت را اختيار كرد مشيت و اختيارش بدان تعلق گرفته و ملامت و سرزنشى بر ما نيست و خود ما هيچ ناراحت و اندوهگين نمى شويم.

و چگونه غير اين باشيم؟ و حال آن كه خودش فرموده: «ما اَصابَ مِنْ مُصيبَةٍ فِى الاَْرْضِ وَ لا فى اَنْفُسِكُمْ اِلاّ فى كِتابٍ مِنْ قَبْلِ اَنْ نَبْرَاَها اِنَّ ذلِكَ عَلَى اللّهِ يَسيرٌ لِكَيْلا تَأْسَوْا عَلى مافاتَكُمْ وَ لا تَفْرَحُوا بِما اتيكُمْ - هيچ مصيبتى به زمين يا به نفوس شما نرسد مگر پيش از آن كه خلقش كنيم در نامه اى بوده، كه اين براى خدا آسان است تا براى آنچه از دستتان رفته غم مخوريد واز آنچه به دستتان آمده غره نشويد، كه خدا خودپرستان فخرفروش را دوست ندارد.» (22 و23 / حديد) و «مااَصابَ مِنْ مُصيبَةٍ اِلاّبِأِذْنِ اللّهِ... - هيچ مصيبتى نمى رسد

قبول ولايت الهى و سرنوشت محتوم (359)

مگر به اذن خدا و كسى كه به خدا ايمان آورد خدا دلش را هدايت مى كند.»(11 / تغابن) و «ذلِكَ

بِاَنَّ اللّهَ مَوْلَى الَّذينَ امَنُوا- و اين بدان جهت است كه خدا صاحب اختيار كسانى است كه ايمان آورده اند،» (11 / محمد) و «وَ اللّهُ وَلِىُّ الْمُؤْمِنينَ - و خداست صاحب اختيار م_ؤمن_ان،» (68 / آل عم_ران) و «فَاللّهُ هُ_وَ الْوَلِىُّ - پس خدا تنها اوست صاحب اختيار.»

(9/شورى)

و اين آيات به طورى كه ملاحظه مى كنيد همه متضمن اصول اين حقيقتند، اين حقيقت، حقيقت ولايت خداى سبحان است و اين كه احدى غير خدا هيچگونه ولايت و اختيارى ندارد. آرى، اگر انسان به راستى به اين حقيقت ايمان داشته و مقام پروردگار خود را بشناسد قهرا بر پروردگار خود توكل مى جويد و حقيقت مشيت و اختيار را به او واگذار مى كند و ديگر در رسيدن به حسنه خوشحال و در برابر مصيبت اندوهناك نمى گردد. و همچنين نسبت به آنچه كه به دشمن انسان مى رسد، نبايد خوشحال و

(360) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

بدحال گردد و اين از نادانى و جهل به مقام پروردگار است كه وقتى دشمن انسان موفقيتى به دست آورد ناراحت شود و وقتى او مبتلا و گرفتار مى گردد وى خ_وشح_ال ش_ود، زيرا دش_من او ه__م از خ_ود اختي_ارى ندارد.(1)

با اعمال (361)

اين كه فرمود: ما طائر هر كسى را در گردنش الزام كرده ايم معنايش اين است كه آن را لازم لاينفك او ق__رار داده اي__م كه به هيچ وجه از او جدا نگردد و اگر فرمود طائر او را در گردنش، براى اين بود كه تنه__ا عضوى كه از آدمى جدا نمى شود و انس__ان از آن ج__دا نمى گ__ردد گ__ردن است. و گردن عضوى است كه هرچه بر آن آويخته باشد، چه زيور و چ__ه غ__ل، اولي__ن چيزى خواهد بود كه در مواجهه به چشم بيننده مى خورد.

و بنابراين مقصود از جمله «وَ كُلَّ اِنْسانٍ اَلْزَمْناهُ طائِرَهُ فى عُنُقِه» اين خواهد بود كه قضاء خدا چنين رانده شده كه آن چيزى كه سعادت و شقاوت را به دنبال خود براى آدمى خواهد آورد همواره در گردن او باشد و اين خداست كه سرنوشت آدمى را چنين لازم لاينفك او كرده است و اين سرنوشت همان عمل آدمى است، چون خداى تعالى مى فرمايد: «وَ اَنْ لَيْسَ لِلاِْنْسانِ اِلاّ ما سَعى وَ اَنَّ سَعْيَهُ سَوْفَ يُرى ثُمَّ يُجْزيهُ الْجَزاءَ الاَْوْفى - و اين كه آدمى آينده اى جز كرده هاى خويش ندارد و اين كه به زودى كرده هاى

(362) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

خود را مى بيند، سپس پاداش و كيف_ر آن را به سنگ تمامترى مى چشد.»(39 و 40 / نجم)

پس آن طائر و آينده اى كه خداوند لازم لاينفك آدمى كرده همان عمل اوست و معناى الزام كردن آن اين است كه خداوند چنين قضا رانده كه هر عملى قائم به عاملش بوده و خي_ر و ش_ر آن ب_ه خ_ود او ب_رگ_ردد، نه آن كه او را رها كرده و به غير او عايد شود.(1)

كُ__لَّ اِنْس___انٍ اَلْ___زَمْن___اهُ ط__ائِ___رَهُ ف___ى عُنُقِ___ه!» (13 / اس_____راء)

از آيه «وَ اِنَّ جَهَنَّمَ لَمَوْعِدُهُمْ اَجْمَعينَ... اِنَّ الْمُتَّقينَ فى جَنّاتٍ وَ عُيُونٍ،» (43و45/حجر) استفاده مى شود كه قضاء خدا بر اين رفته كه عاقبت خير سرانجام ايمان و تقوى باشد و عاقبت بد سرانجام كفر و معصيت باشد. و لازمه اين قضا اين است

1- المي_زان ج 25، ص 96.

پيش بينى آينده انسان (363)

كه در عم__ل ه__ر انس__انى شواهدى باشد كه به طور قطع و بدون خطا و اشتباه وضع او را در ع__اقب__ت تعيين كند، چون گفتيم قضا چنين رانده شده كه هر عملى به صاحبش بر گردد و هر كسى ج_ز عملش س__رم_اي_ه ديگ__رى ن__داشت__ه و س_رانج_ام كار اط_اع_ت به بهشت و كار گناه به آت_ش بينج_امد.

در اين بيان روشن مى شود كه آيه شريفه سعادت و شقاوت را اگر به طور لزوم و حتم براى انسان اثبات مى كند از راه اعمال نيك و بدش كه خود به اختيار خويش كسب كرده اثبات مى كند، نه اين كه بخواهد بگويد: لزوم يكى از اين دو جبرى است و عمل افراد هيچگونه اثرى در سعادت و شقاوت آنان ندارد.(1)

1- المي___زان ج 25، ص 98.

(364) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

خود مى گيرد و رها مى كند، همه از لوازم آن محدوديت است و جزء آن حد است و به تقدير و اندازه گيرى و تحديد خالق عزوجلش است، كه يكى از آن خصوصيات هم مرگ اوست، پس مرگ انسان مانند حياتش به تقديرى از خداست، نه اين كه خدا نتوانسته انسان را براى هميشه آفريده باشد و چون او از چنين خلقتى عاجز بوده و قدرتش همين قدر بوده كه آفريده اش مثلاً هفتاد سال دوام داشته باشد، قهرا بعد از هفتاد سال دستخوش م_رگ ش_ود (ال_عياذ ب_ال_لّه).

و نه اين كه خدا او را براى هميشه زنده ماندن خلق كرده باشد و لكن اسباب و عوامل مخرب و ويرانگر بر اراده خداى عزوجل غلبه كرده و مخلوق او را بميراند، چون لازمه اين دو فرض اين است كه قدرت خداى تعالى محدود و ناقص باشد، در فرض اول نتوانسته باشد دوام بيشترى به مخلوق زنده اش بدهد و در فرض دوم نتوانسته باشد از هجوم عوامل وي__رانگر جلوگيرى كند و اين در مورد خداى تعالى محال است، براى اين كه قدرت او م_طلقه و اراده اش شكست ناپذير است.

(366) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

از اين بيان روشن شد كه منظور از جمله «نَحْنُ قَدَّرْنا بَيْنَكُمُ الْمَوْتَ،» اين است كه بفهماند اولاً مرگ حق است و در ثانى مقدر از ناحيه اوست، نه اين كه مقتضاى نحوه وجود يك موجود زنده است، بلكه خداى تعالى آن را براى اين موجود مقدر كرده، يعنى او را آف_ريده ت_ا ف_لان م_دت زنده باشد و در رأس آن مدت بمي_رد.

و نيز روشن گرديد كه مراد به جمله «وَ ما نَحْنُ بِمَسْبُوقينَ» - با در نظر گرفتن

اين كه كلمه سبق به معناى غلبه و مسبوق به معناى مغلوب است - اين است كه ما در عروض مرگ بر يك مخلوق زنده از عوامل ويرانگر شكست نمى خوريم و چنان نيست كه حياتى دايمى به شما افاضه كنيم، ولى آن اسباب بر اراده ما غلبه كنند و حياتى را كه ما خواسته ايم هميشه باشد باطل سازند.(1)

1- المي___زان ج 37، ص 271.

تقدير مرگ و محدوده زمانى حيات انسان (367)

آيه اين است كه مرگ در بين شما به تقديرى از ما مقدر شده، نه اين كه ناشى از نقصى در قدرت ما باشد، به اين معنا كه ما نتوانيم وسيله ادامه حيات را براى شما فراهم كنيم و نه اين كه اسباب ويرانگر و مرگ و ميرآور بر اراده ما غالب شده و ما را در حفظ حيات شما عاجز كرده باشد. نه، بلكه خود ما شما را بر اين اساس آفريديم كه پس از اجلى معين بميريد، چون خلقت ما بر اساس تبديل امثال است، بر اين است كه طبقه اى بميرند و جا براى طبقه اى ديگر باز كنند، اسلاف را بميرانيم و اخلاف را به جاى آنان بگذاريم و نيز بر اين اساس است كه بعد از مردن شما خلقتى ديگر وراى خلقت ناپايدار دنيوى به شما بدهيم، پس مرگ عبارت است از انتقال از خانه اى به خ_ان_ه اى ديگ_ر و از خلقت_ى به خلقت_ى بهت_ر، نه اين كه عبارت باشد از انعدام و فنا.(1)

1- المي___زان ج 37، ص 272.

چرا خدا مرگ را تقدير كرد؟ (369)

از چكي__ده آب_ى ب_ى ارزش.»(7 و 8 / سجده)

و از طرفى ديگر به اجل مقررى كه با رسيدن مرگ سر مى آيد و اين همان معنايى

(370) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

است كه آيه «كُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ ثُمَّ اِلَيْنا تُرْجَعُونَ - هر كسى مرگ را خواهد چشيد آنگاه همه به سوى ما بازگشت مى كنند،»(57 / عنكبوت) متعرض آن است. ممكن هم هست مقصود از اين اجل روز بعث باشد كه روز بازگشت به خداى سبحان است، چون قرآن كريم گويا مى خواهد زندگى بين مرگ و بعث و خلاصه عالم برزخ را جزء زندگى دنيا بشمارد هم چنان كه از ظاهر آيه «... قالُوا لَبِثْنا يَوْما اَوْ بَعْضَ يَوْمٍ _ مى گويند يك روز و يا كمتر در قبرخود مانديم.» (19 / كهف) و «يَوْمَ تَقُومُ السّاعَةُ يُقْسِمُ الْمُجْرِمُونَ ما لَبِثُوا غَيْرَ ساعَةٍ... لَقَدْ لَبِثْتُمْ فى كِتابِ اللّهِ اِلى يَوْمِ الْبَعْثِ - ... و روزى كه قيامت به پا مى شوند سوگند مى خورند كه ما بيش از ساعتى در دنيا و برزخ نمانديم،... آنان كه خداوند علم و ايمانشان ارزانى داشت در جوابشان مى گويند به موجب كتاب خدا، شما تا روز قيامت در قبرها مانده ايد... .» (55 و 56 / روم)نيز همين معنا استفاده مى شود.

نكت_ه ديگ_رى ك_ه در آي_ه م_ورد بحث هس_ت اين است ك_ه اج_ل را نكره آورد تا ابه_ام را ب_رس_ان_د يعن_ى دلال_ت كند بر اين كه اين اجل براى بش_ر مجه_ول است و بش_ر از راه مع_ارف و ع_لوم م_تداوله راهى به سوى تعيين آن ندارد.

«وَ اَجَلٌ مُسَمّىً عِنْدَهُ» تسميه اجل به معنى تعيين آن است، چون خود مردم نيز

نظام حاكم برزمان مرگ انسان، اجل مبهم واجل معين (371)

عادتشان بر اين

است كه در معاهدات و قرض ها و ساير معاملات اجل را كه همان مدت مقرر در معامله و يا سررسيد آن است ذكر مى كنند. اجل به معناى آخر مدت است و همچنين است در آيه شريفه «مَنْ كانَ يَرْجُوا لِقاءَ اللّهِ فَاِنَّ اَجَلَ اللّهِ لاَتٍ - هر كه اميدوار ديدار خداست پس مطمئنا بداند كه اجل خدا خواهد آمد.» (5 / عنكبوت)

ظاهر كلام خداى تعالى در آيه مورد بحث اين است كه هم در اجل مبهم و هم در اجل مسمى مقصود آخر مدت زندگى است نه تمامى آن. بنابراين از اين بيان اين معنا نيز معلوم شد كه اجل دو جور است: يكى اجل مبهم و يكى اجل مسمى، يعنى معين در نزد خداى تعالى و اين همان اجل محتومى است كه تغيير نمى پذيرد. و به همين جهت آن را مقيد كرده به «عنده - نزد خدا» و معلوم است چيزى كه نزد خداست دستخوش تغيير نمى شود. و اين همان اجل محتومى است كه تغيير و تبديل بر نمى دارد. خداى تعالى مى فرمايد: «اِذا جآءَ اَجَلُهُمْ فَلا يَسْتَأْخِرُونَ ساعَةً وَ لا يَسْتَقْدِمُونَ - وقتى اجلشان برسد

(372) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

نمى توانند حتى يك لحظه آن را پس و پيش كنند.» (49 / يونس) پس نسبت اجل مسمى به اجل غير مسمى نسبت مطلق و منجز است به مشروط و معلق، به اين معنا كه ممكن است اجل غير مسمى به خاطر تحقق نيافتن شرطى كه اجل معلق بر آن شرط شده تخلف كند و در موعد مقرر فرا نرسد و لكن اجل حتمى و مطلق راهى براى عدم تحقق آن نيس____ت و به هيچ وجه ن_مى ت_وان از

رسي_دن آن ج_لوگ_ي__رى ن_م__ود.(1)

حايل شده و از روشن

(374) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

كردن روى زمين جلوگيرى كند، هم چنان كه ممكن هم هست كه چنين مانعى پيش نيايد كه دراين صورت قطعا روى زمين روشن خواهد بود.

پس طلوع آفتاب به تنهايى نسبت به روشن كردن زمين سبب ناقص و به منزله لوح محو و اثبات در بحث ماست و همين طلوع به ضميمه نبود مانعى از موانع نسبت به روش_ن ك_ردن زمي_ن علت ت_ام_ه و به من_زل_ه ام الكت_اب و لوح محفوظ در بحث ماست.

همچنين است اجل آدمى زيرا تركيب خاصى كه ساختمان بدن آدمى را تشكيل مى دهد با همه اقتضاءات محدودى كه در اركان آن هست اقتضا مى كند كه اين ساختمان عمر طبيعى خود را كه چه بسا به صد و بيست سال تحديدش كرده اند بكند. اين است آن اجلى كه مى توان گفت در لوح محو اثبات ثبت شده، لكن اين نيز هست كه تمامى اجزاء كون با اين ساختمان ارتباط و در آن تأثير دارند و چه بسا اسباب و موانعى كه در اين اجزاء كون از حيطه شماره بيرون است با يكديگر برخورد نموده و همين اصطكاك و برخورد باعث شود كه اجل انسان قبل از رسيدن به حد طبيعى خود منقضى گردد و اين

ثبت اجل ها در ام الكتاب و در لوح محو و اثبات (375)

ه_م_ان م_رگ ن_اگ_هان_ى اس_ت.

با اين بيان تصور و فرض اين كه نظام كون محتاج به هر دو قسم اجل يعنى مسمى و غير مسمى باشد آسان مى شود و نيز روشن مى شود كه منافاتى بين ابهام در اجل غير مسمى و تعيين آن در مسمى نيست و چه بسا اين دو

اجل در موردى در يك زمان توافق كنند و چه بسا نكنند و البته در صورت تخالف آن اجل مسمى تحقق مى پذيرد نه غي_ر مسمى.

اين آن معنايى است كه گفتيم دقت در آيه «ثُمَّ قَضىآ اَجَلاً وَ اَجَلٌ مُسَمّىً عِنْدَهُ» (2/انع_ام) آن را اف_اده م_ى كند.(1)

1- المي__________زان ج 13، ص 11.

(376) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

من___زل در سير آدمى است، خاطرنشان مى سازد.

1- المي___زان ج 24، ص 163.

(378) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

اين آيه از نظر سياق نزديك به آيه: «قالُوا رَبَّنا اَمَتَّنَا اثْنَتَيْنِ وَ اَحْيَيْتَنَا اثْنَتَيْنِ فَاعْتَرَفْنا بِذُنُوبِنا فَهَلْ اِلى خُرُوجٍ مِنْ سَبيلٍ - پروردگارا دو نوبت ما را ميراندى و دو بار زنده كردى، پس اينك به گناهان خود اعتراف مى كنيم، پس آيا هيچ راهى به سوى برون شدن هست؟» (11 / غافر) مى باشد و اين از همان آياتى است كه با آن ها بر وجود عالمى ميان عالم دنيا و عالم قيامت، به نام برزخ، استدلال مى شود، براى اين كه در اين آيات، دو بار مرگ براى انسان ها بيان شده و اگر يكى از آن دو همان مرگى باشد كه آدمى را از دنيا بيرون مى كند، چاره اى جز اين نيست كه يك اماته ديگر را بعد از اين مرگ تصور كنيم و آن وقتى است كه ، ميان دو مرگ يعنى مردن در دنيا براى بيرون شدن از آن و مردن براى ورود به آخرت، يك زندگى ديگر فرض كنيم و آن همان زن_دگ_ى ب_رزخ_ى است.(1)

1- المي___زان ج 1، ص 210.

برزخ و مراحل زندگى بعد از مرگ (379)

(380)

آدمى مى رسد و انسان از آن ها منتفع مى گ__ردد، چون: م__ال، ج__اه، ف__امي__ل، عل__م و امث__ال آن گشت___ه است.

(381)

آنچه از آيه شريفه: «اِنَّ اللّهَ هُوَ الرَّزّاقُ ذُوالْقُوَّةِ الْمَتينُ» كه در مقام حصر وارد شده دستگير مى شود چند چيز است:

اولاً: فهميده مى شود كه «رزق» گرچه در ظاهر ممكن است به غير خداوند عالم نسبتى پيدا كند، چنان كه از امثال «وَ اللّهُ خَيْرُ الرّازِقينَ» كه وجود ارزاق هاى ديگر را تصديق كرده، خداوند را بهتر آن ها معرفى كرده است و همچنين از آيه: «وَ ارْزُقُوهُمْ فيها وَ اكْسُوهُمْ» استفاده مى شود، لكن در واقع و نفس امر جز به خداوند متعال منسوب نيست، عينا رزق هم مانند «عزت و ملك» است، كه در حقيقت مخصوص خدا مى باشد و ديگران به واسطه اعطا و بخشش خداوندى از آن نصيبى گرفته اند. ثانيا: روشن مى شود كه آنچه مخلوقات به آن منتفع شده از خير آن بهره مند مى شوند، همه رزق آنان بوده و خداوند هم رازق آن مى باشد. اين مطلب گذشته از آياتى كه درباره «رزق» وارد شده، از آيات ديگرى هم كه «خلق و امر و حكم و ملك و مشيت

(382) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

و تدبير و خي_ر» را مخص_وص خ_داون_د دانست_ه فهميده مى شود.(1)

بِالْفَحْشآءِ،» (28/اعراف) بدان دلالت مى كند. ولى از نظر تكوين ممكن است نفع محرمى رزق كسى باشد اما از نظر تشريع صحيح نخواهد بود. جهت امكان آن از نظر تكوين روشن است، زيرا در جنبه تكوين تكليفى نيست تا قبحى را در دنبال داشته باشد. اين هم ناگفته نماند: آنچه قرآن كريم به نحو عموم رزق فرموده، روى حساب تكوين و آفرينش است و ما نمى توانيم بيانات الهى را به افهام ساده و عمومى مردم كه افق فكرشان بسيار پايين است محدود نماييم و به آن واسطه پرده اى بر روى معارف حقه قرآنى كشيده از آن ها صرف نظر كنيم.

ما مى بينيم آيات قرآنى ملكى را كه به امثال «نمرود و فرعون» داده شده، يا اموال و زخارفى را كه به دست «قارون»ها رسيده، همه و همه را از عطا و بخشش الهى مى داند.

روشن است كه تمام آن ها به اذن و اجازه خداوندى است و براى امتحان و اتمام حجت و خذلان و استدراج به آنان داده شده و همه اينها نسبت هاى تشريعيه اى است كه در نسبت دادن آن ها به خداوند، قبحى در كار نيست، وقتى نسبت تشريعى آن محذورى نداشته باشد، نسبت تكوينى به طريق اولى بى مانع خواهد بود، زيرا در جنبه تكوين حسن و قبح عقلايى وجود ندارد.

(384) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

خداوند متعال در كلام شريف خود بيان داشته كه هرچه تصور شود اولاً مخلوق خداوندى بوده است و ثانيا از نزد او و خزينه هاى رحمتش نازل شده: «وَ اِنْ مِنْ شَىْ ءٍ اِلاّ عِنْدَنا خَزائِنُهُ وَ ما نُنَزِّلُهُ اِلاّ بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ،» (21 / حجر) و از طرفى هم بيان داشته كه آنچه در

نزد اوست همانا «خير» مى باشد: «وَ ما عِنْدَ اللّهِ خَيْرٌ،» (198 / آل عمران) معلوم مى گردد كه دايره وجودى هر شى ء در عالم، به آنچه متلبس شده، همه از خداوند متعال بوده عموما براى آن شى ء خير مى باشد، خيرى كه از آن منتفع و به آن متنعم مى گردد: «اَلَّذى اَحْسَنَ كُلَّ شَىْ ءٍ خَلَقَهُ.» (7 / سجده)

اما اين كه بعضى از مواهب الهى «شر» بوده و از آن ها ضررى عايد بعضى مى گردد، بايد گفت: شر بودن آن ها نسبى است، يعنى نسبت به شى ء كه هدفش واقع شده و به او رسيده است «شر» و اما نسبت به ديگران و همچنين نسبت به علل و اسبابى كه در نظام آفرينش حكمفرماست «خير» مى باشند. بالجمله:

رزق هاى حلال و حرام (385)

تمام خيرهايى كه خداوند متعال به مخلوقات خود افاضه فرموده، همه از نظر انطباق معنوى «رزق» آنان محسوب است، زيرا «رزق» جز عطايى كه مورد استفاده «مرزوق» واقع شود چيز ديگرى نيست: «وَ رِزْقُ رَبِّكَ خَيْرٌ.»(131 / طه)(1)

غاذيه نسبت به «انسان» و وجود انسان نسبت به «خودش»، روى همان فرض گذشته همه «خير» مى باشند. اما خلق و ايجاد از نظر تحقق معنا نيازى به شى ء ثابت و يا مفروض ندارد، مثلاً غذا و قوه غاذيه و انسان «همه در حد ذات» مخلوق و «موجود» اند و در اطلاق آن اسامى نيازى به شى ء ثابت يا مفروضى نيست. موضوع شايان توجه اين كه: چون هر رزق و خيرى تنها و تنها مخصوص خداوند است، روشن مى شود كه تمام عطايا و خيرها و رزق هايى كه به مخلوقات داده مى شود، بدون عوض از خدا صادر مى گردد، يعنى در مقابل آن ها چيزى از كسى نمى گيرد زيرا هر چه فرض شود باز از عطاياى او خواهد بود و هيچ كس حق مسلمى از خدا نداشته و مستحق چيزى نيست، مگر حقوقى كه از راه رأفت و مهربانى، او خود بر عهده خود نهاده و اتفاقا رزق

رابطه رزق، خير و خلق (387)

از آن موارد محسوب است. چنان كه در اين دو آيه شريفه تصريح فرموده: «وَ ما مِنْ دآبَّةٍ فِى الاَْرْضِ اِلاّ عَلَى اللّهِ رِزْقُها،» (6 / هود) و «فَوَ رَبِّ السَّماءِ وَ الاَْرْضِ اِنَّهُ لَحَقٌّ مِثْلَ م__ا اَنَّكُ__مْ تَنْطِقُ__ونَ.» (23 / ذاري__ات) پس رزق ب__ا اي__ن كه ح__ق مسلم__ى اس__ت كه خ__داون__د بر عه__ده خود نهاده، با اين وصف در واقع بخشش و عطايى است كه بدون استحقاق «مرزوق» از خ__داون__د عط__ا ش__ده و ب__ه شخ__ص م__رزوق رسي__ده است.

از اين جا روشن مى شود كه: انسانى كه از راه محرمات روزى خود را به چنگ مى آورد، برايش يك روزى حلال و مباحى از نظر تشريع مقدر شده، زيرا

ساحت پروردگار منزه تر از آن است كه براى بنده اى حقى بر عهده خود نهد، سپس از راه ح__رام او را روزى داده و در عي___ن ح__ال او را از تص__رف ك____ردن در آن نه___ى و در صورت مخالفت عقاب فرمايد!(1)

1- المي____________زان ج 5، ص 261.

(388) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

طور قطع مؤمن و كافر، كسانى كه از راه حلال ارتزاق مى كنند و آنان كه از راه حرام روزى مى خورند هيچ كس از خوان احسان الهى محروم نخواهد بود.

اين مطلب هم ناگفته نماند كه چنانكه از معناى «رزق» به دست آمد، رزق بودن يك چيز بستگى به اندازه انتفاع از آن چيز دارد، پس كسى كه به او مال فراوانى عطا شده لكن جز مقدار كمى از آن را نمى خورد و مورد استفاده قرار نمى دهد، تمام آن مال رزق او محسوب نيست - مگر آن كه از نظر بخشش و عطايى كه به او شده، ملاحظه كنيم و كارى به خوردنش نداشته باشيم - خلاصه اين كه سعه و ضيق رزق غير از كثرت مال و قلت آن است. و اين كه رزق را به «غير حساب» بودن توصيف فرموده براى آن است كه رزق از خداى متعال بدون عوض داده شده است و كسى حقى بر خداوند ندارد،

(390) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

تنها و تنها عطيه الهى روى استدعا يا طلب مرزوقين به آن ها مى رسد و در عين حال تمام مملوك خداوندى مى باشد، پس در عوض عطيه او چيزى نبوده و ب_رايش حس__ابى نيس_ت.(1)

بخشش__ى است كه ب_لاع_وض ص_ادر ش__ده، لك_ن به ه_ر ح_ال مقدر و محدود است.

از آنچه قبلاً گذشت روشن شد كه:

1 - «مِ_لك» و «مُ_لك» ب_ه ط_ور ك_لى م_خصوص خ_داست.

2 - «خير» به طور كلى در دست حق تعالى و از جانب اوست.

3 - «رزق» عطيه اى است كه از طرف خداوند بدون عوض و استحقاق عطا شده.

4 - «مُل__ك و ع__زت» و ه__ر چي__ز اعتب__ارى از خي__رات اجتم__اع م__انن_د «م__ال و ج__اه و ق_وه» و امثال آن همه از مصاديق «رزق» مى باشند.(1)

1- الميزان ج 5، ص 264.

(392) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

تحق__ق مى رس_د.

و اما دليل اين كه خدا از ميان همه حواس تنها از قوه بينايى و شنوايى نام برده اين است كه آثار اين دو حس در كارهاى حياتى بيش از ساير حواس است و خدا مالك آنهاست و با منع و عطا و كم و زياد كردن روزى در آن ها تصرف مى كند.(1)

مى دهد،) و اين خود دلالت دارد بر اين كه مى خواهد بفرمايد: خدا به خاطر اين كه لطيف است، احدى از مخلوقاتش كه محتاج رزق اوست از او غايب نيست و از پذيرفتن رزقش سر باز نمى زند و به خاطر اين كه قوى است احدى او را از دادن رزق عاجز نمى كند و به خاطر اين كه عزيز است كسى او را از اين كار مانع نمى شود.

دقيق و لطيف بودن رزق رسانى خدا (395)

منظور از رزق تنها ماديات نيست، بلكه اعم از آن و از موهبت هاى معنوى و دينى است، كه بعض__ى از بن__دگ__ان خ__ود را كه مى خ_واه_د از آن موهبت روزى مى كند.(1)

ذكر كرده است. يعنى خدا اين روزى ها را براى شما حلال كرده بود، چون براى شما فرو فرستاده بود تا شما در زندگى و ادامه حيات خود از آن بهره مند گرديد ولى شما از پيش خودتان اين روزى ها را دو قسمت كرديد: يك قسمت را حرام كرده و قسمت ديگر را حلال نموديد. پس معنى آيه اين است: يا محمد! بگو به چه علت شما روزى حلالى را كه خ__دا ب__رايت__ان ف__رست__اده بود به دو قسمت كرده و پاره اى را ح__لال و پ__اره اى را حرام كرديد؟ واضح است كه اين، دروغى است كه شما بر خدا بست__ه اي__د و از اذن خ___دا ن_اش_ى ن_بوده اس_ت.

تقدير مقدار انزال رزق و احكام حرام و حلال (397)

ترديد بين اذن خدا و افتراء بر خدا مشعر بر آن است كه حكم تنها حق خداست و بنابراين حكم به اين كه پاره اى از روزى ها حلال و پاره اى ديگر حرام است كه بين مردمان رواج داشت يا بايد از طرف خدا باشد يا آن كه به دروغ به خدا بسته باشند. ولى اين ترديد نيز ممكن است كه در نظر ابتدايى مورد منع قرار گيرد زيرا بسيارى از مراسم و سننى كه بين مردم است تنها پديده طبيعت اجتماع يا عادت ملى و قومى و امثال آن است. ولى تدبر و بحث عميق و كلام الهى اين نظر را رد مى كند. زيرا قرآن معتقد است كه حكم منحصرا حق خداست و احدى از خلق حق تشريع حكم و قانونگذارى در اجتماع انسانى را ندارد. «اِنِ الْحُكْمُ اِلاّ لِلّهِ!» (40 / يوسف)

معنى اين كه «حكم» منحصر به خداست اين است كه تكيه بر

فطرت و خلقت دارد و منطبق بر فطرت است و با آنچه كه دستگاه آفرينش و خلقت گوياى آن است مخالف

(398) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

نيست. زيرا خدا خلق را به عبث نيافريده است: «اَفَحَسِبْتُمْ اَنَّما خَلَقْناكُمْ عَبَثا؟» (115/مؤمنون) و بلكه خلقت مردم براى اغراض الهى و اهداف كمالى است كه مردم برحسب ساختمان وجودى خود بدان متوجه بوده، برحسب فطرت خود و به وسيله اسباب و ادواتى كه مجهز به آنند و با راه هموارى كه خدا در برابرشان قرار داده، به ط__رف آن رهسپارند: «اَعْطى كُلَّ شَىْ ءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدى،»(50 / طه) «ثُمَّ السَّبيلَ يَسَّرَهُ.»

(20 / عبس)

پس وجود اشياء از همان بدو خلقت با مرحله كمالى كه آماده رسيدن به آنند، مناسب و سازگار است و همه اشياء با قوا و ابزارى مجهزند كه به وسيله آن بتوان به هدف رسيد. هيچ يك از اشياء عالم جز از راه صفات اكتسابى و اعمال خود، به طرف كمالى كه برايشان مهيا شده، سير نمى كنند. با توجه به اين حقيقت لازم است دين يعنى قوانينى كه در مورد صفات و اعمال اكتسابى به مرحله اجرا در مى آيد منطبق بر خلقت و

تقدير مقدار انزال رزق و احكام حرام و حلال (399)

فطرت باشد زيرا فطرت هدف خود را فراموش و از آن تخطى نمى كند. فطرت، آدمى را به كارى تحريك نمى كند و يا از كارى باز نمى دارد مگر وقتى عوامل فطرى كه فطرت با آن مجهز است چنين بخواهند و اين عوامل و جهازات فطرى خواستى جز همان هدفى كه براى رسيدن به آن آماده شده اند ندارند.

انسان كه مجهز به جهاز تغذيه و آميزش زناشويى

است، حكم واقعى اش در دين فطرت، غذا خوردن و نكاح است نه جوكى گرى و رهبانيت! و چون طبيعت انسان با اجتماع و تعاون آميخته شده حكم واقعى اش اين است كه در اجتماع ساير مردمان شركت جويد و كارهاى اجتماعى كند و به همين ترتيب... پس تنها احكام و قوانينى براى انسان قطعيت دارد كه عالم آفرينش، آدمى را به سوى آن فرا مى خواند. چه آن كه انسان جزئى كوچك از اين عالم است و دستگاه خلقت وجود او را مجهز به وسايلى كرده كه به مرحله كمال سوقش دهد. پس اين آفرينش گسترده و فراگير كه اجزاء آن به هم پيوسته

(400) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

و مركب اراده خداى تعالى است حامل قانون فطرى انسانى و دعوت كننده وى به دين حنيف خداست.

دين حق عبارت است از حكم خدا، كه حكم، تنها حق اوست و حكم خدا منطبق است بر خلقت او و همه احكام ديگرى كه ماوراى حكم خداست، باطل است و انسان را جز به هلاكت و بدبختى نمى كشاند و جز به عذاب دوزخ به جاى ديگرى رهبريش نمى كند. از اين جا دو گره گذشته گشوده مى شود، زيرا حكم چون تنها حق خداست، هر حكمى كه در بين مردم رواج دارد يا حقيقة حكم خداست و به وسيله وحى و رسالت از ناحيه او اخذ شده است و يا حكمى است كه به دروغ بر خدا بسته اند و شق سومى وجود ندارد. ب__ه ع__لاوه، مش__ركي_ن امثال اين احك__ام را ك__ه اختراع مى كردند و در بين خودشان

تقدير مقدار انزال رزق و احكام حرام و حلال (401)

به ص___ورت راه و رس_م در مى آوردن__د

ب_ه خ__دا نسبت مى دادند.(1)

و يا در جاهاى موقتى زندگى مى كند؟

نحوه اعطاى رزق موجودات (403)

«... عَلَى اللّهِ رِزْقُها» دلالت بر آن دارد كه روزى دادن بر خدا واجب است و در قرآن مكرر آمده كه روزى دادن از كارهاى ويژه خدا و حقى است كه خلق بر خدا دارند: «اَمَّنْ هذَا الَّذى يَرْزُقُكُمْ اِنْ اَمْسَكَ رِزْقَهُ - اين كيست كه اگر خدا از روزى دادن خوددارى كند، شما را روزى دهد؟»(21 / ملك) «اِنَّ اللّهَ هُوَ الرَّزّاقُ ذُوالْقُوَّةِ الْمَتينُ - خدا همان روزى دهن__ده و داراى ني__روى ش__دي__د اس__ت،» (58 / ذاري__ات) «وَ فِى السَّم_اءِ رِزْقُكُ__مْ وَ ما تُوعَدُونَ... _ روزى شم__ا و وعده هايى كه به شما مى دهند در آسمان است، قسم به پ__روردگ_ار زمي_ن و آسم_ان كه اين مثل س_خن گ_فتن شما ح_ق است.»(22 / ذاريات)(1)

1- المي__________زان ج 19، ص 238.

(404) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

كه خدا روزى را به هر كس بخواهد گسترش مى دهد؟» (37 / روم) و مسأله روزى دادن را امرى ديدنى معرفى كرد و براى اين بود

نعمت و رزق تحت مشيت الهى (405)

ك__ه بفهم__ان__د اي__ن رزق__ى كه به انس__ان مى رس__د و يا خ__ود آدم_ى كس__ب مى كن__د، مولود دست به دست دادن هزاران هزار اسباب و شرايطى است كه آدمى - كه آن را از هن__رمن__دى خود مى داند - يكى از آن هزاران هزار است و همچنين آن اسبابى كه انسان ها دل خ__ود را ب__ه آن خ__وش مى كنند، كه من فلان كار يا پُست را دارم نيز يك__ى از آن اسب__اب است و تم__امى اسب__اب هم سبب بودنشان از خودشان نيست، هم__ه مستند به خداى سبحان است. پس اين خداى سبحان است كه يا مى دهد و يا نمى ده__د و هم__وست كه يا زي__اد مى دهد و يا ك__م مى ده__د و بر يكى وسعت داده و بر ديگ__رى تنگ مى گيرد.(1)

1- المي___زان ج 31، ص 295.

(406) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

نكند.

لذا قارون در پاسخ آنان اين اساس را تخطئه كرده و گفته است كه آنچه من دارم احسان خدا نيست و بدون استحقاق به دستم نيامده و ادعا كرده كه همه اينها در اثر علم و كاردانى خودم جمع شده، پس من از ميان همه مردم استحقاق آن را داشته ام، چون راه جمع آورى مال را بلد بودم و ديگران بلد نبودند و وقتى آنچه به دستم آمده به استحقاق

ميزان دخالت كاردانى انسان در كسب معاش (407)

خودم بوده، پس خود من مستقل در مالكيت و تصرف در آن هستم و هرچه بخواهم مى توانم بكنم، مى توانم آن را مانند ريگ در انواع لذت ها و گسترش نفوذ و سلطنت و به دست آوردن مقام و رسيدن به هر آرزوى ديگرم صرف كنم و كسى را هم نمى رسد كه در كارم مداخله كند.

و اين پندار غلطى كه در مغز قارون جاى گرفته بود و كار او را به هلاكت كشانيد، كار تنها او نبوده و نيست، بلكه همه ابناء دنيا كه ماديات در مغزشان رسوخ كرده، به اين پندار غلط مبتلا هستند، هيچ يك از آنان آنچه را كه دست تقدير برايشان نوشته و اسباب ظاهرى هم با آن مساعدت كرده، از اين فكر غلط به دور نيستند كه همه را از لياقت و كاردانى خود بدانند و خيال كنند مال فراوانشان و عزت زودگذر و نيروى عاريتى شان همه از هنرمندى و كاردانى و لياقت خود آنان است، اين خودشانند كه كار مى كنن__د و ك__ارش__ان نتيجه مى دهد و اين علم و آگاهى شان است كه ثروت و مقام را

(408) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

به س__ويش__ان س__وق مى ده__د و

اين كاردانى خودشان است كه مال و جاه را برايشان نگه مى دارد.

«فَخَسَفْنا بِهِ وَ بِدارِهِ الاَْرْضَ، فَما كانَ لَهُ مِنْ فِئَةٍ يَنْصُروُنَهُ مِنْ دوُنِ اللّهِ وَ ما كانَ مِنَ الْمُنْتَصِرينَ،» (81 / قصص) حاصل معنا اين است كه قارون هيچ جماعتى نداشت كه او را از عذاب و عذاب را از او منع كنند و خودش هم از منع كنندگان نبود، كه زير بار عذاب نرود و اين درست برخلاف پندارى بود كه يك عمر در سر مى پرورانيد و خيال مى كرد كه آن عامل كه ثروت و خير را به سويش جلب نموده، شر را از او دفع مى دارد، حول و قوت خودش و جمعيت و خدم و حشمش بود، كه آن ها را هم به علم خود كسب كرده بود ولى نه آن جمعش نگه اش داشت و نه آن قوت و نيرويش از عذاب خدا نجاتش بخشيد و معلوم شد كه آنچه داشته خدا به او داده بود. و چنين معنا مى دهد كه ما او و خ__ان__ه اش را در زمي__ن ف__رو ب_ردي__م، پس ب__رايش روشن شد بطلان آنچه ادعا مى كرد و مى گفت

ميزان دخالت كاردانى انسان در كسب معاش (409)

من خودم مستحق اين ثروت هستم و ح__اجت__ى ب__ه خ__دا ن__دارم، اي__ن نب__وغ علم__ى و ني__روى خ__ودم است كه جل__ب خي__ر و رفع ضرر از من مى كند.

«وَ اَصْبَحَ الَّذينَ تَمَنَّوْا مَك__انَهُ بِالاَْمْسِ يَقُولُونَ وَيْكَاَنَّ اللّهَ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشاءُ وَ يَقْ__دِرُ...،» (82 / قص__ص) در اي__ن جمله همان هايى كه ديروز آرزو مى كردند اى كاش به ج__اى ق__ارون ب__ودن__د، بع__د از خس__ف ق__ارون اعت__راف ك__ردن__د به اين كه آنچه قارون ادعا مى ك__رد و ايش__ان تص__دي__ق مى ك__ردن__د، ب__اط__ل ب__وده و

وسع__ت و تنگى رزق به مشيتى از خ___داس__ت، ن_ه به ق__وت و جمعي__ت و داشت__ن نب____وغ فك__رى در اداره زن__دگ__ى.(1)

1- المي______________زان ج 31، ص 122.

(410) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

انسان ها

(412) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

وع______ده داده ش____ده اس__ت.(1)

جديد در بدن خود مى شود، هم چنين آن غ__ذا هم ج__زء ج_دي_دى از ب_دن او مى ش_ود كه نامش مثلاً فلان چيز است.

اين نيز روشن است كه قضايى كه خداى تعالى در جهان رانده، محيط به عالم است و

(414) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

تم__امى ذرات را ف__را گ__رفت__ه و آنچ__ه در ه__ر م__وج__ودى جريان دارد، چه در خودش و چه در اطوار وجودش همه از آن قضاء است و به عبارتى ديگ__ر، سلسله حوادث عالم با نظام جارى در آن تأليف شده از علت هاى ت__ام__ه و معل__ول هايى است كه از عل__ل خ__ود تخل__ف نمى كن_د.

از اين جا روشن مى شود كه رزق و مرزوق دو امر متلازم است، كه به هيچ وجه از هم جدا شدنى نيستند، پس معنا ندارد موجودى با انضمامش به وجود چيزى ديگر، و يا با لحوقش به آن در شكل طورى جديد به خود بگيرد و آن چيز م_نض_م و لاح_ق در اين شكل با او شركت نداشته باشد.

پس نه اين فرضيه معنا دارد كه مرزوقى باشد كه در بقاء خود از رزقى استمداد جويد، ولى رزقى با آن مرزوق نباشد و نه اين فرض ممكن است كه رزق مرزوقى از آنچه مورد حاجت اوست زيادتر باشد و نه اين فرض ممكن است كه مرزوقى بدون رزق

كفايت رزق براى روزى خواران (415)

بماند، پس رزق داخل در قضاء الهى است و دخولش هم اولى و اصلى است، نه بالعرض و تبع_ى و اي__ن معن__اى همي__ن عب__ارت اس__ت ك__ه مى گ__ويي__م رزق ح__ق اس_ت.(1)

هر چيز است و بر عطيه نيز اطلاق مى شود، چون صاحب عطا آنچه را كه عطا مى كند زايد بر مقدار حاجت خويش است و م_راد به اي_ن كلم__ه در آيه شريف__ه رزق است و معن_اى ابتغ__اء فضل طلب رزق است.

و در اين كه انس__ان داراى ق__وه فع__ال__ه اى خلق شده كه او را وادار مى كند به اين

1- المي____________زان ج 36، ص 282.

(416) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

كه در جستجوى رزق ب__اش__د و ح__وائ__ج زن__دگى خ__ود را به خاطر بقاء خود تحصيل كند، از ج__اى ب_رخي__زد و تلاش روزى كند و نيز در اين كه به سوى استراحت و سكون هدايت شده تا به وسيل__ه آن خستگ__ى ت__لاش خود را برطرف نموده و تجديد و تجهيز قوا كند و باز در اين كه شب و روز را پشت سرهم قرار داده، تا خستگى هر روز را در شب همان روز برطرف سازد و باز در اين كه براى پديد آمدن شب و روز اوضاعى در آسمان نسبت به زمين پديد آمده آيت ها و نشانه هاى سودمندى است، براى كسى كه داراى گ__وش__ى شن__وا باشد، در آن_چه مى ش_نود ت_عقل كند و چون آن را حق ديد پي____روى نم__اي__د.(1)

1- الميزان ج 31، ص 269.

تلاش معاش و كمك عوامل طبيعى (417)

شما را مژده دهد و براى اين كه از رحمت خود به شما بچشاند.» مراد به اذاقه رحمت رساندن انواع نعمت هاست كه بر وزيدن باد مترتب مى شود، چون وقتى باد مى وزد عمل تلقيح در گل ها و ميوه ها انجام مى شود و عفونت ها از بين مى رود و جو زندگى تصفيه مى شود و ن_عمت ه_اي_ى دي_گر از اي_ن قبيل كه اط_لاق جمله همه را شامل مى شود.

«وَ لِتَجْرِىَ الْفُلْكُ بِاَمْرِهِ» يعنى بادها را مى فرستد تا چنين و چنان شود و نيز

(418) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

كشتى ها به امر او به حركت درآيند. «وَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِه» يعنى و تا رزق او را كه از فض__ل اوس__ت بطلبي__د. «وَ لَعَلَّكُ__مْ تَشْكُروُنَ» و تا شايد شكر بگزاريد. اين جمله هدف و نتيج__ه معن__وى ف__رست__ادن ب__اد است، ه__م چن__ان ك__ه بش__ارت ب__اد و چش__ان__دن رحم__ت و ج__ري__ان كشت__ى ها و به دس__ت آوردن فض__ل خ__دا نت_اي_ج ص____ورى و م_____ادى آن ب_____ود.

كلمه شكر به معناى آن است كه نعمت ولى نعمت را طورى به كار بزنى كه از انعام منعم آن خبر دهد و يا ثناى او گويى كه چه نعمت ها به تو ارزانى داشته است. و هر كدام باشد منطبق با عبادت او مى ش_ود.(1)

1- المي______________زان ج 31، ص 318.

رزق انسان ها و جريان عوامل جوى (419)

نخواهند مرد و بدانند كه رازقشان پروردگارشان است، نه آب و خاكشان و در اين منظور مى فرمايد: چه بسيار از جنبندگان كه رزق خود را ذخيره نمى كنند، بلكه خدا روز به روز رزقشان را مى رساند، شما انسان ها نيز هر چند كه ذخيره مى كنيد، ولى بايد بدانيد كه روزى ده شما خداست و او شنوا و دانا است.

«وَ هُوَ السَّميعُ الْعَليمُ»: در اين كه دو نام بزرگ از اسامى خدا در خاتمه آيه قرار گرفته، اشاره است به برهان بر مضمون آيه، چون مضمون آيه اين بود كه انسان و

(420) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

ساير حيوانات محتاج به رزقند و رزق خود را به زبان حاجت (نه زبان سر) از خدا مى خواهند و خدا حاجتشان را مى دهد، چرا؟ براى اين كه او هم داناى به حوايج خلق خويش است و هم شنواى حاجت آنان است، پس مقتضاى اين دو اس___م آن___ان را روزى م___ى ده______د.(1)

پروردگار عزيز و بخشنده تو نزد ايشان است؟»(9 / ص) «قُلْ لَوْ اَنْتُمْ تَمْلِكُونَ خَزائِنَ رَحْمَةِ رَبّى اِذا لاََمْسَكْتُمْ خَشْيَةَ الاِْنْفاقِ - بگو اگر مالك خزينه هاى رحمت پروردگارم شما بوديد، مردم را از گرسنگى مى كشتيد و از ترس كم شدن آن انفاق نمى كرديد.»(100/اسراء)

و معلوم است كه تعبير به گشودن خزينه مناسبتر است، از تعبير به ارسال و لذا تعبير به فتح كرد، تا بفهماند آن رحمتى كه خداوند به مردم مى دهد، مخزون در خزينه هايى است محيط به مردم و بهره مند شدن مردم از آن خزينه ها تنها و ت_نها م_حتاج ب_ه اين اس_ت كه خ_دا در آن خ_زينه ها را به روي_شان ب_گشايد، ن_ه

(422) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

اي_ن كه در ن_قطه دورى ب_اشد، ت_ا از آن جا به سوى مردم ارس_الش ب_دارد.

و اگر از رزق و يا از نعمت تعبير كرد به «رحمت» براى اين بود كه دلالت كند بر اينكه افاضه حق تعالى ناشى از صرف رحمت است و بس و توقع هيچ سودى و كمالى براى خود ندارد، نه مى خواهد از افاضه نعمت به زندگان سودى ببرد و نه كمالى به دست آورد. و در جمله «وَ ما يُمسِكْ فَلا مُرْسِلَ لَهُ مِنْ بَعْدِه - هيچ رحمتى را منع نمى كند مگر آن كه بعد از او كسى نيست كه آن رحمت را ارسال كند،» تعبير به «بعد از او» اشاره به اين است كه خداى تعالى در منع اول است همان طور كه در اعط_ا اول اس_ت.

و جمله «هُوَ الْعَزيزُ الْحَكيمُ» حكمى را كه در آيه شريفه آمده بود، به دو اسم عزيز و حكيم تقرير مى كند و مى فرمايد: خدا هرگز شكست نمى خورد، نه

در وقتى كه اعطا مى كند كسى هست كه جلو اعطايش را بگيرد و نه در وقتى كه منع مى كند كسى هست ك_ه م_نع ك_رده او را اع_طا نمايد، براى چه؟ ب_راى اين كه عزيز و غالب است.

عطا و منع رزق و خزاين رحمت (423)

و از سوى ديگر در آن جا كه مى دهد اعطايش ناشى از حكمت و مصلحتى است كه مى بيند و منع هم كه مى كند باز ناشى از حكمت و مصلحتى است كه در منع مى بيند و خلاصه كلام اعطا و منعش همه از روى حكمت است، به چه دليل ب__ه دلي__ل اي_ن كه او حكي__م است.

«يا اَيُّهَا النّاسُ اذْكُرُوا نِعْمَتَ اللّهِ عَلَيْكُمْ هَلْ مِنْ خالِقٍ غَيْرُ اللّهِ يَرْزُقُكُمْ مِ_نَ السَّم_اءِ وَ الاَْرْضِ!»(3 / فاطر)(1)

1- المي_______________زان ج 33، ص 23.

(424) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

دادن مال و فرزندان و ساير نعمت هاى مادى و صورى رزق مقسوم است و هر كسى از آن قسمتى دارد، همچنين معارف حقه و شرايع آسمانى كه منشأ همه آن ها وحى است، نيز رزق مقسوم است، آن نيز از ناحيه خدا نازل مى شود و خ__داون__د به وسيل__ه آن ني__ز م__ردم را امتح__ان مى كند، چون همه در عمل به آن معارف و به كار بستن آن ها يكسان نيستن__د، هم چن__ان كه در به كار بستن نعمت هاى صورى يكسان نيستند.

و بنابراين اگر چنانچه معارف الهى و احكام خدايى همگى يك دفعه نازل مى شد، با در نظر گرفتن اين كه شامل تمامى شؤون حياتى انسان است، مردم نمى توانستند آن را

فلسفه تقدير و توزيع عادلانه رزق و معارف الهى (427)

تحمل كنند و قهرا به آن ايمان نمى آورند مگر تك تكى از ايشان و بدين جهت خداى سبحان آن را به تدريج به رسول خدا صلى الله عليه و آله نازل كرد، تا مردم با پذيرفتن قسمت هاى اول آن، آماده شوند براى پذيرفتن قسمت هاى بعدى و بعدى آن و در اين باره فرموده: «وَ قُرْانا فَرَقْناهُ لِتَقْرَاَهُ عَلَى النّاسِ عَلى مُكْثٍ - و قرآنى كه آن را قطعه قطعه كرديم تا به تدريج بر مردمش بخوانى!»(106 / اسراء)

و همچنين اين سنت را در معارف عاليه اى كه د ر باطن معارف ظاهرى و ساده دين نهفته، جارى ساخته است و به همين نحو كه گفتيم آن ها را در باطن اينها قرار داده، چون اگر همه آن ها را مانند اينها بى پرده بيان مى كرد، عموم مردم طاقت تحملش را نمى داشتند و فهم آنان از دركش عاجز مى ماند و بدين جهت آن ها را در باطن معارف ساده قرار داد،

تا افراد انگشت شمارى كه استعداد درك آن ها را دارند، درك كنند و هر دو سنخ معارف را در قالبى از الفاظ درآورده، كه هر كس به قدر فهمش و ظرفيتش از آن الفاظ استفاده مى كند، هم چنان كه خود خداى تعالى اين معارف را كه در قرآن كريم

(428) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

است به بارانى مثل زده كه از آسمان مى ريزد و دل هاى مردم را به زمين هاى مختلف مثل زده، كه هر يك به قدر ظرفيت خود از آن استفاده مى كند: «اَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَ_سَ__الَتْ اَوْدِيَ_ةٌ بِقَ_دَرِها.» (17 / رعد)

همچنين احكام و تكاليف شرعى را يكسان بر همه مردم تحميل نكرد، چون اگر مى كرد بعضى از مردم تاب تحملش را نمى داشتن__د و به همي__ن جهت آن ها را به مقتضاى ابتلائاتى كه هر فردى از افراد دارد تقسي__م ك__رد، تا هر كس به تكليفى كه مت__وج__ه خ_ود اوس__ت عم_ل مى كن__د.

پس روزى دادن از معارف و شرايع هم از هر جهت كه فرض شود عينا مانندر وزى دادن از مال و اولاد است، كه بين مردم تقسيم و بر حسب حال فرد فرد آنان و به مقتضاى صلاح ايشان تقسيم شده است.(1)

1- المي___زان ج 35، ص 91.

فلسفه تقدير و توزيع عادلانه رزق و معارف الهى (429)

او هم مى خواهد از ارزاق نهايت درجه اش را كه ديگر بيش از آن تصور ندارد دارا باشد، اما مى بينيم كه هيچ يك از افراد به چنين آرزويى نمى رسد و به همه آنچه كه آرزومند است و آنچه كه دوست مى دارد نايل نمى شود، از اين جا مى فهميم كه ارزاق به دست انسان نيست چون

(430) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

اگر مى بود هيچ فردى ندار و فقير و محتاج به هيچ يك از مصاديق رزق يافت نمى شد بلكه هيچ دو نفرى در داشتن ارزاق مختلف و متفاوت پيدا نمى شد، پس اختلافى كه در آنان مى بينيم روشن ترين دليل است، بر اين كه رزق دنيا به وسيله مشيتى از خدا در بين خلق تقسيم شده، نه به مشيت انسان.

علاوه بر اين كه اراده و عمل انسان ها در به دست آمدن رزق يكى از صدها شرايط آن است و بقيه شرايطش در دست آدمى نيست و از انواع رزق آنچه مطلوب هر كسى است وقتى به دست مى آيد كه همه آن ش__راي__ط دست به دست هم ب__دهن__د و اجتماع اي_ن ش_راي_ط به دس__ت خ__داي_ى است كه تم_امى ش_رايط و اسباب بدو منتهى مى شود.

تازه همه اينها كه گفتيم درباره مال بود و اما جاه و آبرو، آن نيز از ناحيه خدا تقسيم مى شود، چون متوقف بر صفات مخصوصى است كه به خاطر آن درجات انسان در جامعه بالا مى رود و با بالا رفتن درجات مى تواند پايين دستان خود را تسخير كند و در تحت فرمان خود درآورد و آن صفات عبارت است از فطانت، زيركى، شجاعت، علو همت، قاطعيت عزم، داشتن ثروت، قوم و قبيله و امثال اينها كه

براى هيچ كس جز به صنع خداى سبحان دست نمى دهد، «وَ رَفَعْنا بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجاتٍ - ما بعضى از

توزيع ثروت و درجات اجتماعى و علل آن (431)

ايش__ان را ب__ه درج__ات_ى م_اف__وق بعضى ديگر كرديم تا بعضى بعضى ديگر را مسخر خود كنند.» (32 / زخرف)

كثرت حوايج انسان در زندگى دنيا آنقدر زياد است كه فرد فرد انسان ها نمى توانند همه آن ها را در زندگى فردى خود برآورند و مجبورند كه به طور اجتماع زندگى كنند و اين آن است كه اولاً بعضى بعضى ديگر را استخدام كنند و از آنان بهره بگيرند و ثانيا اساس زندگى را تعاون و معاضدت يكديگر قرار دهند. در نتيجه مآل كار بدين جا منجر مى شود كه افراد اجتماع هر يك هر چه دارد با آنچه ديگران دارند معاوضه كند و از همين جا نوعى اختصاص درست مى شود، چون گفتيم هر يك از افراد اجتماع مازاد ف__رآورده ه_اى خود را كه ي__اغل__ه است و يا ك_الاه_اى صنعت_ى است مى ده_د و آنچه از ح__واي__ج زن__دگ_ى مى خ__واه__د از م__ازاد ف_رآورده ه_اى ديگ__ران مى گي___رد.(1)

1- المي___زان ج 35، ص 160.

(432) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

كه در تصرف در اموال خود مستقل است ولى برده اش اين استقلال را ندارد و جز با اذن مولايش نمى تواند تصرفى بكند و همچنين فرزندان خردسال نسبت به ولى شان و چ_ارپايان و م_واشى نسب_ت به مالكشان.

برترى از نظر كيفت زندگى و رزق (433)

و اين كه فرمود: «فَمَا الَّذينَ فُضِّلُوا بِرادّى رِزْقِهِمْ عَلى ما مَلَكَتْ اَيْمانُهُمْ.» (71/نحل) قرينه بر اين است كه مراد قسم دوم از برترى است، يعنى برترى از جهت كيفيت و مقصود اين است كه بعضى حريت و استقلال در آنچه دارند داده شدند، به طورى كه نه استق__لال و ح__ري__ت خ__ود را به زيردست خود منتقل مى كنند و نه مى توانند چنين كارى بكنند، يعنى ح__ري__ت و استقلال خود را به مملوك خودداده و هر دو در داشتن آن مس__اوى گ_شت___ه م_لكي__ت و آق_ايى اش را از ب_ي__ن ب_ب___رد.

پس اين نعمت از نعمت هايى است كه نه از آن چشم پوشى مى كنند و نه مى توانند پس از دارا شدن به ديگران منتقل نمايند و اين جز از ناحيه خداى سبحان نيست، چه مسأله مولويت و بردگى هر چند از شؤون اجتماعى است و از آراء بشر و سنن اجتماعى و جارى در مجتمع شان منشأ مى گيرد و لكن يك ريشه طبيعى و تكوينى داشته كه آراء آنان را بر قبول آن واداشته است، عينا مانند ساير امور اجتماعى.

شاهد اين مطلب عمل ملت هاى متمدن است كه مى بينيم با آن كه از مدت ها پيش سنت برده گيرى را لغو اعلام نمودند و ساير ملت ها هم از غربى و شرقى آن را امضا كردند

(434) تدبير و تقدير در نظام آفرينش

مع ذلك معناى برده گيرى را هنوز هم محترم مى شمارند و هرچند صورت

آن را لغو كرده اند خلاصه مسماى آن را اجرا مى كنند، ولى اسمش را كنار گذاشته اند و يا ب__رده گي__رى ف__ردى را كنار گذاشته و جوامع را زير يوغ خود برده خود مى كنند و تا اب__د ه__م همين ط__ور خ_واهن__د ب__ود، زي__را هي_چ وق_ت بش__ر نمى ت_وان__د باب مغالبه و مسابقه در برترى را به روى خود سد كند. و اما اين كه گفتيم برترى از نظر كيفيت يكى از نعمت هاى الهى است دليلش اين است كه تسلط طبقه اى از مردم بر طبق__ه اى ديگر خود يكى از مصالح مجتمع بشرى است، زيرا طبق__ه مسلط به خاطر نيرومندى اش امور طبقه زيردست را تدبير نم_وده و زن__دگى او را تكمي__ل مى كن__د.(1)

1- المي___زان ج 24، ص 184.

برترى از نظر كيفت زندگى و رزق (435)

و تقدير در نظام آفرينش

همه عوامل و شرايط دست به دست هم دهند و هيچ يك از موانع هم پيش نيايد، آنوقت سعى و كوشش ها و كاردانى ها هم مؤثر مى شوند و اجتماع همه علل و شرايط با آن همه اختلاف و تفرقه و تشتت كه از نظر ماده و زمان و مكان و مقتضيات ديگر در آن ها هست، كه مرتبط به آن عواملند، بعضى مقارن آن ها و بعضى ديگر جلوتر از آن عواملند و اين دسته اخير خود هم علل ديگرى بى شمار دارند، يك اجتماع و اتفاق تصادفى نيست، براى اين كه تصادف هيچ وقت دايمى و حتى اكثرى نيست، يعنى اين طور نيست كه در تمامى آثار و يا بيشتر آن ها علل و شرايطش تصادفا دست به دست هم داده باشند و قانون ارتزاق ما انسان ها و يا ما و ساير موجودات زنده و روزى خوار، يك نظام جداگانه اى از نظام جارى در اقطار عالم ماده و مشهود ندارد، بلكه داخل در آن نظام است و اين نظام عمومى عالمى با همه وسعتش امرى است ثابت و محفوظ، كه اگر از ه__م گسيخت_ه ش__ود، در هم_ان لحظ_ه اول ف__ورا تم__امى اشي_اء ن_اب_ود مى شود.

تنگى و فراخى معيشت و تأثير تلاش انسان (437)

و اين نظام جارى با اين كه يك نظام است و اجزايش با هم تناسب و سازگارى دارند، خود دليل بر وحدانيت ناظمش و فردانيت مدبر و مديرش دارد، مدبر و مديرى كه خودش جزء اجزاء اين عالم نيست، چون گفتيم اجزاء عالم به وسيله اين نظام محفوظ مانده اند پس نمى شود ناظم خودش يكى از اجزاء عالم باشد و آن مدبر واحد خداى عزوجل است.

علاوه بر اين كه نظام، خود از تدبير است و مكرر درباره تدبير هم گفتيم كه از خلقت است، (يعنى عبارت است از خلق كردن موجودى بعد از موجود ديگر) و بنابراين پس خالق عالم مدبر آن است و مدبر آن رازق آن است و آن همان خ_داى تعالى شأنه است.(1)

1- المي___زان ج 34، ص 117.

(438) تدبير و تقدير در نظام آفرينش